Arabota maqbarasi

Arab ota maqbarasi
Arab ota maqbarasi
Umumiy maʼlumot
Turi	Maqbara
Meʼmoriy uslubi	Markaziy Osiyo meʼmorchiligi
Joylashuvi	Samarqand viloyati, Oʻzbekiston
Manzili	Samarqand viloyati Tim qishlogʻi
Texnik holati
Material	Pishiq gʻisht

Arab ota maqbarasi – Samarqand viloyati Tim qishlogʻidagi meʼmoriy yodgorlik, mil. 977/8 (hijriy 367). Me’mori nomaʼlum.

Tarixi

Arab ota maqbarasi Oʻzbekistondagi X asr meʼmoriy yodgorligi hisoblanadi. Markaziy Osiyoda islom davridan qolgan ilk binolardan biri. 1958-yilda olim, geograf professor N.Leonov tomonidan Kattaqoʻrgʻon shahri janubidagi choʻl hududidagi Tim qishlogʻida topilgan^[1]^[2].

Ikkita bino Somoniylar maqbarasi va Arab ota maqbaralari tufayli Buxoro meʼmorchiligining Somoniylar davridayoq gullab-yashnaganini bilish mumkin^[3]. Ilk oʻrta asrlarning bu ikki durdona meʼmorchilik namunalari Soʻgʻd meʼmorligi davrini yakunlanganligidan dalolat beradi. Bezaklarning yangi usulini qoʻllangan. Maqabara qurilishida ishlatilgan bezaklar toʻliq rivojlanishi keyinroq sodir boʻldi^[4].

Mahalliy aholi uni Arab-ota, „arablarning otasi“ deb ataydi. Mahalliy aholiga maʼlum boʻlgan ism, ehtimol, maqbara VIII asrda halok boʻlgan arab jangchilaridan birining qabri ustiga oʻsha paytdagi aholi punktlaridan biriga qurilganiga ishora qiladi ^[2].

Poydevori toshdan, devorlari chorsi gʻishtdan (23X23X4 sm) ganchxok bilan terilgan. Binoning umumiy tarhi murabba (560X560 sm). Usti gumbaz bilan yopilgan. Devor va gumbaz orasidagi 4 kunjak yirik muqarnas kosalar shaklida. Ustunlar naqshli. Bu bejirim ustunlar xonaga shinam va ulugʻvor koʻrinish beradi. Maqbaraning koʻrki uning mahobatli peshtoqidir. Gʻishtlar turli tartibda juftlab terilgan, choklar qatoriga ganchkori naqshlar kiritilgan. Peshtoq poyalarida kufiy yozuvlari bor. Ravoq tepasidagi uch mehrobsimon tokchalar mayda naqshlar bilan bezalgan. Arabota maqbarasi Movarounnahrda saqlanib qolgan eng qadimgi musulmon maqbaralaridan biri. Maqbara meʼmoriy tuzilishi jihatidan katta ahamiyatga ega. Uning peshtoki oʻsha davrda yaratilgan shu turdagi binolarning dastlabki yetuk namunasi boʻlib, 11–12-asrlar meʼmorligining rivojiga taʼsir etgan. Ad.:Zohidov P.Sh., Meʼmor sanʼati, T.,1978.

Binoning oʻziga xos xususiyati shundaki, jabhalarning juftlangan devoriga alohida naqshlarni ajratib koʻrsatish orqali bezak xarakteri beriladi. Gʻarbiy va sharqiy jabhalarda keng vertikal naqshlar oʻziga xos parallel kesmalar bilan bezatilgan. Bunday kesma keyingi vertikal naqsh bilan bogʻlanmaguncha toʻliq aylanib oʻtadi. Natijada, diagonal pogʻonali chiziqlar hosil boʻlib, devorga oʻrnatilgan va uning tuzilishiga mos keladigan geometrik naqsh hosil boʻladi^[2].

Bino portalidagi kufiy yozuvida hijriy 367-yil, yaʼni milodiy 977/978-yil sanasi saqlanib qolgan. Epitafiya yozuvlarida odatda dafn etilgan shaxsning vafot etgan kuni va oyi bu yerda boʻlmaganligi sababli, maqbara tadqiqotchilari majmuadagi sana qurilish vaqtini bildiradi, deb hisoblashadi. Ammo, yana bir fikr bor, unga koʻra maqbara XI asrda qurilgan. Umuman olganda, bino yaxshi saqlanib qolgan. Maqbaraning faqat ustki qismi qulab tushgan va asl kirish joyi toʻsib qoʻyilgan, uning oʻrnida kichik, tartibsiz shakldagi eshik paydo boʻlgan. Burchak qirrali ustunlardan biri saqlanmagan, devorlarning pastki qismlari toshlar bilan qoplangan va qisman qayta qurilgan jabhaning orqa tomoniga katta tayanch oʻrnatilgan ^[2] .

Adabiyotlar

OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
Pugachenkova G. A. Ocherki iskusstva Sredney Azii / Rempel L. I.. – M. : Iskusstvo, 1982. – 270 p.
Starr S. F. Utrachennoe Prosveщenie: Zolotoy vek Tsentralnoy Azii ot arabskogo zavoevaniya do vremeni Tamerlana. – M. : Alpina pablisher, 2017. – 560 p.
Xmelnitskiy S. G. Mejdu Arabami i Tyurkami. Ranneislamskaya arxitektura Sredney Azii. – Berlin—Riga : GAMAJUN, 1992. – 344 p.