Gollandiya Ost-Indiya kompaniyasi

Birlashgan Ost-Indiya kompaniyasi
Turi	savdo-sotiq kompaniyasi
Qachon asos solingan	1602-yil 20-mart
Qchon tugatilgan	1798-yil 17-mart
Tugatilish sababi	bankrotlik
Joylashuvi	Amsterdam, Rotterdam, Delft, Middelburg, Enkxoyzen va Xorn shaharlari, Niderlandiya
Asoschi(lari)

Gollandiya Ost-Indiya kompaniyasi (niderlandcha: Verenigde Oostindische Compagnie, VOC; Birlashgan Ost-Indiya kompaniyasi) — Niderlandiya savdo-sodiq kompaniyasi. 1602-yilda asos solingan va 1798-yilgacha mavjud boʻgan kompaniya. Yaponiya, Xitoy, Seylon va Indoneziya bilan savdo-sotiq (asosan choy, mis, kumush, paxta, shoyi matolar, ipak, keramika, ziravorlar va opium kabi mahsulotlar) olib borgan; Tinch va Hind okeani davlatlari bilan savdo-sotiqni monnopoliyaga aylantirgan.

Kompaniya tarixi

1594-yilda niderland savdogarlari guruhi Sharq davlatlari bilan vositachilarsiz savdoni yoʻlga qoʻyish maqsadida „Van Verre“ kompaniyasiga asos solishgan. Keyinchalik shunga oʻxshash boshqa kompaniyalar ham yuzaga kelgan. Kompaniyalar oʻrtasidagi oʻzaro raqobatni yoʻqotish va portugal, ispan, ingliz savdogarlariga qarshilik koʻrsatish maqsadida Birlashgan Niderlandiya provinsiyalari general shtatlari tomonidan barcha savdo kompaniyalari 1602-yilda yagona Ost-Indiya kompaniyasiga birlashtirilgan. Kompaniyaning ustav kapitali 6,5 million florinni tashkil qilgan.

Ost-Indiya kompaniyasi savdo faktoriyalarining butun bir tarmogʻini yaratgan (Yaxshi umid burni, Fors koʻrfazida, Bengaliya, Malakka (hozirgi Malayziya tarkibida), Xitoy, Siam (hozirgi Tailand), Formoz (hozirgi Tayvan)). Ost -Indiya kompaniyasi gʻarbda Yaxshi umid burnidan sharqda Magellan boʻgʻozigacha boʻlgan hududlarda savdo qilgan.

Kompaniya tarixidagi eng mashhur shaxs kompaniyaning shtab-kvartirasini keyinchalik Gollandiyaning Osiyodagi mustamlakalari poytaxtiga aylangan va Yava orolida joylashgan, oʻzi tomonidan asos solingan Bataviya (hozirgi Jakarta) shahriga koʻchirgan Jan Pieterszoon Coen hisoblanadi. Ushbu mintaqadagi Niderlandiya sobiq hududlarini hali ham Gollandiya Hindistoni (Gollandiya Ost-Indiyasi (Indoneziya), Hindiston yarimorolidagi gollandiya hududlari, Seylon, Malakka, Janubiy Afrikadagi koloniyalar) deyishadi.

Kompaniya 6ta port shaharlarda (Amsterdam, Rotterdam, Zellandiya, Delft, Xorn va Eykxeyzene) ofislarga (palata) ega edi va 17ta savdogarlardan iborat majlis tomonidan boshqarilgan.

Niderlandiya Yevropadagi eng ilgʻor dengiz mamlakatiga aylanganidan soʻng Ost-Indiya kompaniyasi tom maʼnoda davlat ichidagi davlatga aylangan. U tashqi savdodagi monopoliyaga, faktoriyalar yaratish, kemasozlik, harbiy kuchlar va shaxsiy flotga ega edi.

Gollandiya Ost-Indiya kompaniyasi dunyodagi ilk aksiyadorlar jamiyati hisoblanadi^[1].

Gollandiya Ost-Indiya kompaniyasi sababli koʻplab buyuk geografik kashfiyotlar amalga oshirilgan. Misol uchun kompaniya xizmatchisi Genri Gudzon Xitoyga Amerika orqali boruvchi dengiz yoʻlini kashf qilgan. Keyinchalik qirgʻoqlarida Nyu-York shahri vujudga kelgan (dastavval shahr Yangi-Amsterdam deb nomlangan) va oʻz sharafiga nomlangan dengiz va boʻgʻozni ochgan. Kompaniya xizmatchisi, doktor Yan Van Ribek 1652-yilda Janubiy Afrikada Yevropadan Hindistonga safarga chiqqan kemalarga xizmat koʻrsatuvchi, kemalarni hom-ashyolar bilan tanimlovchi qoʻrgʻonga asos soladi. Ushbu baza dastavval Kapstad nomli kichik aholi punktiga, keyinchalik esa JARning asosiy port shahri — Keyptaunga aylanadi.

Kompaniya Britaniya imperiyasi bilan doimiy ziddiyatda boʻlgan. Gollandiyaning Britaniya bilan 1780-1784-yillarda boʻlib oʻtgan urushdagi magʻlubiyatidan soʻng kompaniya ham moliyaviy qiyinchiliklarga duch kelgan (1796-yilda kompaniyaning umumiy qarzi 100 million florinni tashkil qiladi). Bankrotlikka uchragan Ost-Indiya kompaniyasi 1798-yilda tarqatib yuborilgan. Uning mulklari esa Bataviya respublikasi tasarrufiga oʻtgan.

Qiziqarli faktlar

1697-yilda Amsterdam burgomistri va Ost-Indiya kompaniyasi direktorlaridan biri Nikolas Vitsen Moskva qirolligi vakillariga, ular ichida yosh shahzoda Pyotr Alekseevich ham bor edi, kemasozlikdan saboq olish uchun mamlakatda tahsil olishga ruhsat bergan.
Gollandlarning Indoneziyadagi faoliyati Jozef Konradning koʻpgina asarlarida keltirib oʻtilgan.
2010-yil sentabr oyida Utrext universiteti talabasi tomonidan Xoorn shahri arxivida Ost-Indiya kompaniyasi tomonidan 1606-yilda chiqarilgan dunyodagi eng qadimiy aksiya topilgan.

Kinematografiyada

2007-yilda rus prokatida „Boʻron sohiblari“ (niderlandcha: De scheepsjongens van Bontekoe) deb nomlangan va kapitan Villem Bontekening sayohatlariga asoslangan film dunyo yuzini koʻrgan.
2015-yilda „Admiral“ deb nomlangan golland tarixiy-biografik filmi suratga olingan. Filmda Angliya-Gollandiya urushida yuz bergan real voqealar tasvirlangan.

Adabiyotda

2010-yilda yozuvchi David Mitchelning „Yakob de Zutning ming kuzi“ nomli baddiy romani chop etilgan. Asar voqealari XVIII-XIX asrlar mobaynida Yaponiyaning sunʼiy Dedzima orolida joylashgan Ost-Indiya kompaniyasining savdo faktoriyasida yuz beradi. Romanda kompaniya xizmatchilarining hayoti va kompaniyaning bankrotlikka yuz tutishi bilan bogʻliq holatlar yoritib oʻtilgan.

Yana qarang

Manbalar

↑ „Translation of Pieter Schaghen’s 1626 letter, which mentions the purchase of Manhattes (Manhattan)“. 2019-yil 2-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 19-noyabr.

Havolalar

„Voc Verzamelgids“ (nl). 2012-yil 12-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 28-may.
Qadimiy aksiya — dunyodagi eng qadimiy aksiya (Voc 1606)
Gollandiya Ost-Indiya kompaniyasining 200 yilligi: nimaga dunyodagi eng boy kompaniya bankrotlikka uchradi (Archive.is saytida 2016-07-16 sanasida arxivlangan)
Tokarev M. „Dividentning qismati. Dunyodagi eng birinchi aksiyadorlik jamiyati 400 yoshni qarshi oldi“.

[1] „Translation of Pieter Schaghen’s 1626 letter, which mentions the purchase of Manhattes (Manhattan)“. 2019-yil 2-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 19-noyabr.

[1]