Kiston Qora sulton
Kistin Qora sulton (oʻzbekcha: Kiston Qora sulton / Kistin Qaro sulton; XV asr — 1544) — oʻzbek shayboniylar sulolasi vakili, 16-asrning 20-yillarida Balx xonligiga asos solgan va uning birinchi xoni (1526—1544).
Kistin Qora sulton diplomatik qadamlar tashladi va Moʻgʻullar imperiyasi va Safaviylar davlati bilan tinch, yaxshi qoʻshnichilik munosabatlarini oʻrnatishga harakat qildi.
Kelib chiqishi
tahrirKistin Qora sulton Shiboniy Jonibek sultonning ikkinchi oʻgʻli boʻlib, Oʻzbek xonligi asoschisi Abulxayrxon[1][2] avlodidan edi. Uning nasabnomasi shunday edi[3][4][5].
Siyosiy va harbiy faoliyati
tahrirShayboniylar va ashtarxoniylarning nominal jihatdan Buxoro xonligiga qaram boʻlgan yarim mustaqil Balx merosi oʻz vaqtida Balx xonligi, Balx podsholigi, Balx davlati sifatida tanilgan va nafaqat Markaziy Oʻzbekiston tarixida sezilarli iz qoldirgan. Osiyo, balki unga tutash Sharq mamlakatlari — Eron, Afgʻoniston va Hindiston[6]. Davlatning siyosiy markazi Balx shahri boʻlib, undan oldin Amir Temur va temuriylar davrida katta merosning markazi boʻlgan[6].
Balx xonligiga XVI asrning 20-yillarida Kiston Qora sulton[2] asos solgan. Bunga nafaqat aholi ommasi, balki mahalliy feodal zodagonlar orasida ham Safaviylar tuzumidan norozilikning kuchayishi, Safaviylar davlatining o‘zida ham o‘zaro nizolarning kuchayishi maʼlum darajada yordam berdi. Bu vaqtda Balx xonligi kichik hududni egallagan. Balx viloyatidan tashqari uning tarkibiga Axcha, Shebirgʻon, Meymene, Chechektu, Balomurgʻob, Xulm, Qunduz va Toxaristonning boshqa tumanlari kirgan, Badaxshon bilan birga temuriylar tasarrufida qolgan: birinchi Humoyun, va keyin 1527-yildan Mirzo Sulaymonshoh va uning avlodlari. Xazarajot va Garchistonning keng togʻli hududlari oʻz mustaqilligini saqlab qolishga muvaffaq boʻldi, bu yerda mahalliy zodagonlar hukmronlik qildi[6].
1526-yil 2-iyulda Kistin Qora sulton Balx va uning viloyatini egallab oldi[6]. Boburga tobe boʻlgan hozirgi Shimoliy va Markaziy Afgʻonistonning boshqa hududlari ham uning qoʻliga oʻtgan. Shu bilan birga Shayboniylar Oybak, Xurram, Sarbag va Gʻuri tumanlarini ham egallab oldilar[6]. Oʻsha davrdan boshlab Balx Buxoro xonligi, Shayboniylar, soʻngra ularning oʻrnini bosgan Ashtarxoniylar davlati tarkibida mustahkam oʻrnashib oldi. Keyinchalik qoʻshib olingan Toxariston, Badaxshon, hozirgi Markaziy Afgʻonistonning togʻli hududlari hamda Qashqadaryo va Koʻlob vodiylari bilan u oʻziga xos taqdirni yaratdi[6]. Kistin Qora sulton 1526-yildan 1544 yilgacha Balxda oʻn sakkiz yilga yaqin hukmronlik qildi. Uning hukmronligi qanday oʻtganini, hozirgi Shimoliy Afgʻonistonning qaysi hududlarida uning hokimiyati kengayganini aniqlash mumkin emas. Kistin Qora-Sulton davriga oid manbalarda keltirilgan arzimas maʼlumotlarga koʻra, tarixchilar 1526 yilda Shayboniylar hozirgi Shimoliy Afgʻonistonning Murgʻob daryosidan tortib, Amudaryoning barcha qirgʻoqboʻyi hududlarida oʻz hokimiyatini oʻrnatishga muvaffaq boʻlgan, deb hisoblaydilar. gʻarbda, sharqda Koʻkcha daryosining ogʻzigacha. Janubda Kistin Qora-Sulton mulklarining chegaralari taxminan Surxob daryosining oʻrta oqimi boʻylab oʻtgan. Oʻsha davrda Qunduz va Talqon viloyatlari hamon Boburga qaram edi va ularni boshqarish Qandahor va Badaxshon kabi ulkan mablagʻ va saʼy-harakatlar evaziga amalga oshirilar edi[6].
Kistin Qora-Sulton hukmronligining dastlabki yillari oʻsha paytda Boburning Qobul mulkida oʻtirgan Humoyun va Badaxshon hukmdori Sulaymonshoh bilan kurashda oʻtdi[2]. Humoyun chegara beklari Balx viloyatlarini tez-tez talon-taroj qilganlar, bu esa tez-tez qurolli toʻqnashuvlarga sabab boʻlgan[6].
Humoyunning Balxga bosqinlari
tahrirShayboniylar qizilboshlar tomonidan mag‘lubiyatga uchragan Jom jangidan so‘ng Humoyun katta qo‘shin bilan Amudaryo qirg‘oqlariga yurish qildi, bu haqda Bobur 1529-yil 13-fevralda xabar qiladi. Ular Termiz, Hisor va Qubodiyonni egallashga muvaffaq boʻldilar. Ushbu kampaniyaning keyingi taqdiri nomaʼlum. B. A. Ahmedovning fikricha, " u muvaffaqiyatga erisha olmadi, boshqa natijada Bobur, albatta, Kuchkunjixon va Kistin Qora-Sulton elchilari bilan marosimda turmas edi "[7].
1529 yil mart oyida Humoyun yana Amudaryoning o‘ng qirg‘og‘iga bostirib kirdi. Ular Shayboniylar va Boburiylar oʻrtasida urushga olib kelishi mumkin boʻlgan Termiz hukmdori Shayboniy Mehdi-sulton Tursun Muhammad-sultonning oʻgʻli Qubodiyonni egallab oldilar. B. A. Ahmedovning fikricha, " ehtimol, Boburning Humoyunni Kobuldan rad etishi va uni suveren meros deb eʼlon qilishi shu bilan izohlansa kerak "[6][6].
Ubaydullaxonning Xurosonga qilgan yurishlarida qatnashishi
tahrirKistin Qora-Sulton va Balx qoʻshini Ubaydullaxonning 1528 va 1531 yillarda Xurosonga qarshi beshinchi va oltinchi yurishlarida qatnashdi[2]. Oxirgi yurishda Ubaydullaxon va Kistin Qora-Sulton Hirotni qamal qilib, boshqa sulton va amirlarni boshqa hududlarga — Mashhad, Sebzevar, Bistomga yubordilar. Shoh Tahmasp I (1524-1576) o‘shanda Ozarbayjonda bo‘lib, Xuroson beglerbeyi Bahrom Mirzoga yordam bera olmadi. Shayboniylar bundan unumli foydalanib, yuqorida tilga olingan hududlarni egallab olishdi, ammo Hirotni egallashga ulgurmadilar. Qamalda qolgan oʻn sakkiz oy ochlik va mahrumlikka qaramay, Shayboniylar hujumiga qarshi kurashdi. Ubaydullaxon va boshqalardan yashirincha ularni Kistin Qora-Sulton qo‘llab-quvvatlab, tunda qo‘y va ot jo‘natib turdi. Kistin Qora-Sulton, tarixchilarning fikriga koʻra, ehtimol Ubaydullaxonning kuchayishidan qoʻrqib, uning merosi mustaqilligini himoya qilishga intilgan[6].
Balx merosini Sulaymonshohdan himoya qilish
tahrirSulaymonshoh ayniqsa Balxni jiddiy tashvishga soldi. 1536 yil avgust oyi oʻrtalarida u Balx merosiga bostirib kirdi va shu yilning 5 sentyabrida Balxning oʻzini egallab oldi. Kistin Qora-Sulton Amudaryoning oʻng qirgʻogʻiga haydab chiqarildi. Biroq Sulaymonshoh uzoq vaqt chiday olmadi va tarixchilarning yozishicha, ikki-uch oy ichida Ubaydullaxon[6] yordamida Kistin Qora-Sulton tomonidan u yerdan haydab yuboriladi.
Buxoro xonligi poytaxtini egallashga urinish
tahrirSulaymonshoh hujumlaridan achchiq saboq olgan Kistin Qora-Sulton Balx shahar istehkomlarini tiklashga kirishdi. 1539-1540 yillarda shaharning ichki qal’asini tikladi. Ko‘p o‘tmay Kistin Qora-Sultonning mavqei shu qadar kuchaydiki, 1541-yil yozida Ubaydullaxon 1540-yil 17-martda vafot etganidan keyin Moveronnahrda yuzaga kelgan siyosiy notinchlikdan foydalanib, u hatto Buxoroni Burxon-Sultondan tortib olishga ham urindi. . Biroq, ish tinchlik bilan tugadi va 1541 yilda Moʻgʻul-xonimni oʻziga xotini qilib, Kistin Qora-Sulton oʻz merosiga qaytdi[6][2]..
Balxdagi qoʻzgʻolonning bostirilishi
tahrir1543-yilda Balxda shaharning quyi tabaqalari oʻrtasida gʻalayon koʻtarilib, ularga harbiylar — sipohiylar ham qoʻshildi[6][2]. Bu yerda esa aholi harakatiga saroy elitasining vakillari: Mavlono Husayn, Abdarrahim va Mavlono Abulxayrlar boshchilik qilganlar. Anonim tarixchi va Said Rakimning yozishicha, isyonchilar shahardagi bir qancha binolarni, boylar va muhtaramlarning uylarini vayron qilgan, shaharning o‘zida ham, uning atrofidagi qishloqlarda ham talon-taroj qilgan. Bu qoʻzgʻolon boshqa joylarda dehqonlar tomonidan qoʻllab-quvvatlanmadi va tez orada bostirildi, rahbarlar jazolandi. Qoʻzgʻolonga nima sabab boʻlgan, uni mavjud manbalardan aniqlash mumkin emas[6].
Oilasi
tahrir1543-yilda Balxda shaharning quyi tabaqalari oʻrtasida gʻalayon koʻtarilib, ularga harbiylar — sipohiylar ham qoʻshildi [6] [8] . Bu yerda esa aholi harakatiga saroy elitasining vakillari: Mavlono Husayn, Abdarrahim va Mavlono Abulxayrlar boshchilik qilganlar. Anonim tarixchi va Said Rakimning yozishicha, isyonchilar shahardagi bir qancha binolarni, boylar va muhtaramlarning uylarini vayron qilgan, shaharning o‘zida ham, uning atrofidagi qishloqlarda ham talon-taroj qilgan. Bu qoʻzgʻolon boshqa joylarda dehqonlar tomonidan qoʻllab-quvvatlanmadi va tez orada bostirildi, rahbarlar jazolandi. Qoʻzgʻolonga nima sabab boʻlgan, uni mavjud manbalardan aniqlash mumkin emas[2].
Kistan-Qora-Sultonning ikki oʻgʻli bor edi: Qilich Qora-Sulton va Joni Qora-Sulton[6].
Qilich Qora-Sulton 1544-1545 yillarda otasi vafotidan keyin Balx merosini boshqargan va 1552-1555 yillarda Qarshi hokimi lavozimida ishlagan[6].
Oʻlimi
tahrirKistin Qora sulton 1544-yil 8-oktabrda vafot etgach, Balxdagi hokimiyat uning voyaga yetmagan oʻgʻli va vorisi Qilich Qora sulton qoʻliga oʻtdi va u ikki yilga yaqin hukmronlik qildi[9][10]
Manbalar
tahrir- ↑ Ахмедов 1982, s. 79.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 НЭУ: Кистон Қора султон & 2000—2005, s. 417—418.
- ↑ „Потомки Ибрагима. Абу-л-Хайр“. Hrono.ru. 2019-yil 10-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 22-avgust.
- ↑ „Потомоки Шейбана“. Hrono.ru. 2019-yil 1-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 22-avgust.
- ↑ „Род Чингисхана (таблица I)“. Hrono.ru. 2019-yil 24-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 22-avgust.
- ↑ 6,00 6,01 6,02 6,03 6,04 6,05 6,06 6,07 6,08 6,09 6,10 6,11 6,12 6,13 6,14 6,15 6,16 6,17 Ахмедов 1982.
- ↑ Ахмедов 1982, s. 183.
- ↑ НЭУ: Кистон Қора султон & 2000—2005.
- ↑ Ахмедов 1982, s. 81.
- ↑ Давидович 1992, s. 121.
Adabiyotlar
tahrir- Axmedov B. A., Istoriya Balxa, T., 1982.[1]
| Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan. |
 | Bu andozani aniqrogʻiga almashtirish kerak. |