Italiya iqtisodiyoti

Italiya yuqori darajada rivojlangan ijtimoiy bozor iqtisodiyotiga ega. U Yevropa Ittifoqidagi uchinchi yirik milliy iqtisodiyotdir, hamda Yevropadagi ikkinchi yirik ishlab chiqarish sanoati (dunyoda 7-oʻrinda) hisoblanadi. Nominal yalpi ichki mahsulot boʻyicha dunyodagi 9- va YaIM (XQP) boʻyicha esa 12-oʻrinda turadi. Italiya yuqori daromadli rivojlangan davlat boʻlib, uning ilgʻor va diversifikatsiyalangan iqtisodiyoti dunyodagi eng yiriklari qatorida turadi va iqtisodiyotda xizmat koʻrsatish sektori ustunlik qiladi. Italiya katta kuchga ega davlat va Yevropa Ittifoqi, Yevro hudud, Shengen hududi, Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti (OECD), G7 va G20 ning asoschilaridan biri hisoblanadi; Italiya iqtisodiyoti 2021-yildagi 611 milliard dollarlik eksport bilan dunyodagi sakkizinchi yirik eksportchidir. Italiya oʻzining eng yaqin savdo aloqalarini Yevropa Ittifoqi davlatlari bilan amalga oshiradi va umumiy savdoning taxminan 59 foizi shu davlatlar hissasiga toʻgʻri keladi. Eng yirik savdo hamkorlari esa bozor ulushi boʻyicha Germaniya (12,5%), Fransiya (10,3%), Amerika Qoʻshma Shtatlari (9%), Ispaniya (5,2%), Buyuk Britaniya (5,2%) va Shveysariya (4,6%) hisoblanadi.

Italiya iqtisodiyoti

Milan (shahar) Italiya iqtisodiy markazi boʻlib, global moliyaviy markaz va dunyoning moda poytaxtlaridan biri hisoblanadi.
Valyutasi	Yevro (EUR, €) (Campione d'Italia dan tashqari – CHF)
Moliyaviy yil	Kalendar Yil
Savdo tashkilotlari	YeI, JST, G-20, G7, OECD, AIIB
Mamlakat guruhi	Rivojlangan mamlakat Yuqori daromadli iqtisodiyot
Statistikalar
Aholi	58,850,717 (31 Dekabr 2022)
YaIM	$2.328 trillion (nominal; 2024) $3.347 trillion (XQP; 2024)
YaIM darajasi	9-o'rin (nominal; 2024) 13-oʻrin (XQP; 2024)
YaIM oʻsishi	3.9% (2022) 0.9% (2023) 0.7% (2024)
Jon boshiga YaIM	$39,580 (nominal; 2024) $56,905 (XQP; 2024)
Aholi jon boshiga YaIM darajasi	26-oʻrin (nominal; 2024) 30-oʻrin (XQP; 2024)
Tarmoqlar boʻyicha YaIM	Qishloq xoʻjaligi: 2.1% Sanoat: 23.9% Xizmatlar: 73.9% (2017)
Inflyatsiya (INI)	4.5% (2023)
Qashshoqlik chegarasidan past aholi	▬ 9.4% (2021) 22.8% qashshoqlik chegarasida (AROPE 2023)
Gini koeffitsiyenti	31.5 o'rtacha (2023)
Inson taraqqiyoti indeksi	0.906 juda yuqori (2022) (30-oʻrin]]) 0.802 juda yuqori IHDI (34-oʻrin) (2022)
Korrupsiyani idrok etish indeksi	100 balldan 56 (2023) (42nd)
Ishchi kuchi	44.4 million (2021) 66.3% bandlik darajasi (2023)
Ishchi kuchi kasb boʻyicha	Qishloq xoʻjaligi: 3.9% Sanoat: 28.3% Xizmatlar: 67.8% (2011)
Ishsizlik	▬ 6.8% (May 2024) ▲ 20.5% yoshlar orasida ishsizlik (15 dan 24 yoshgacha; May 2024) ▼ 1.753 million ishsiz (May 2024)
Oʻrtacha yalpi ish haqi	€2,821 / $2,966.35 oyiga (2022)
	€2,009 / $2,112.51 oyiga (2022)
Asosiy ishlab chiqarish	turizm mashinasozlik robotlar samolyotlar elektronika mudofaa tizimlari temir va po'lat kimyo sanoati oziq-ovqatni qayta ishlash ilmiy asbob-uskunalar farmatsevtika toʻqimachilik avtotransport vositalari kiyim-kechak oyoq kiyim keramika sayohat kemasi elektr energiyasi
Eksport	$626 milliard(2023)
Eksport tovarlari	Muhandislik mahsulotlari, toʻqimachilik va kiyim-kechak, ishlab chiqarish uskunalari, avtotransport vositalari, transport uskunalari, kimyoviy mahsulotlar; oziq-ovqat mahsulotlari, ichimliklar va tamaki; foydali qazilmalar, rangli metallar.
Asosiy eksport hamkorlari	Germaniya 11.9% AQSh 10.7% Fransiya 10.1% Ispaniya 5.3% Shveysariya 4.9% Birlashgan Qirollik 4.2% (2023)
Import	$591 milliard(2021)
Import tovarlari	Muhandislik mahsulotlari, kimyoviy moddalar, transport uskunalari, energiya mahsulotlari, foydali qazilmalar va rangli metallar, to‘qimachilik va kiyim-kechak; oziq-ovqat, ichimliklar, tamaki
Asosiy import hamkorlari	Germaniya 15.2% Xitoy 8.0% Fransiya 7.9% Niderlandiya 6.2% Ispaniya 5.5% Belgiya 4.5% (2023)
XYI hajmi	$552.1 milliard (31 Dekabr 2017) Abroad: $671.8 milliard (31 Dekabr 2017)
Joriy hisob	$59.52 milliard (2019)
Yalpi tashqi qarz	$3.024 trillion (31 Dekabr 2020)
Davlat moliyasi
Davlat qarzi	▼ YaIM ning 137% (2023) ▲ €2.410 trillion (2019)
Byudjet balansi	€29.3 milliard kamomad (2019) YaIM ning −1.6% (2019)
Daromadlar	YaIM ning 47.1% (2019)
Barcha qiymatlar, agar boshqacha koʻrsatilmagan boʻlsa, AQSh dollarida keltirilgan.

Ikkinchi jahon urushidan keyingi davrda Italiya urush oqibatlaridan jiddiy zarar koʻrgan qishloq xoʻjaligiga asoslangan iqtisodiyotdan, dunyoning eng ilgʻor iqtisodiyotlardan biriga va xalqaro savdo va eksport boʻyicha yetakchi mamlakatga aylangan. Inson rivojlanishi indeksi (Human Development Index) boʻyicha mamlakat juda yuqori turmush darajasiga ega. The Economist nashriga koʻra, Italiya dunyodagi 8-eng yuqori hayot sifati koʻrsatkichiga ega davlatdir. Italiya dunyodagi uchinchi yirik oltin zaxirasiga ega va Yevropa Ittifoqi byujetining uchinchi yirik sof hissadori hisoblanadi. Bundan tashqari, rivojlangan davlatlar orasida uning xususiy boyligi dunyodagi eng yiriklaridan biridir. YaIMga nisbatan xususiy boylik koʻrsatkichi boʻyicha Italiya Hong Kongdan keyingi ikkinchi oʻrinda turadi. OECD aʼzolari orasida Italiya juda samarali va kuchli ijtimoiy xavfsizlik tizimiga ega boʻlib, u YaIMning taxminan 24,4 foizini tashkil qiladi.

Italiya dunyodagi yettinchi yirik ishlab chiqaruvchi boʻlib, u global transmilliy korporatsiyalar soniga qaraganda kichik, ammo juda dinamik kichik va oʻrta bizneslari bilan ajralib turadi. Kichik va oʻrta bizneslar koʻp hollarda sanoat tumanlarida joylashgan boʻlib, Italiya iqtisodiyotining tayanchi hisoblanadi. Italiya turli xil mahsulotlarning yirik ishlab chiqaruvchisi va eksportchisidir. Ushbu mahsulotlar ichiga texnika mexanizmlari, transport vositalari, farmatsevtika mahsulotlari, mebel, oziq-ovqat va kiyim-kechaklar kiradi. Italiya katta savdo daromadiga ega. Shuningdek, mamlakat nufuzli va innovatsion biznes sektori, samarali va raqobatbardosh qishloq xoʻjaligi sektori (Italiya dunyodagi eng yirik vino ishlab chiqaruvchisi), va yuqori sifatli hunarmandchilik va toʻquvchilik mahsulotlari bilan ham tanilgan: avtomobillar, kemalar, uy jihozlari va dizayner kiyimlari. Italiya Yevropadagi eng katta va global miqyosda uchinchi eng yirik hashamatli mahsulotlar markazidir . Italiya kuchli kooperativ sektorga ega boʻlib, aholining eng katta ulushi (4,5%) Yevropa Ittifoqidagi kooperativda ishlaydi.

Ushbu yutuqlarga qaramay, mamlakat iqtisodiyoti hozirgi kunda bir nechta strukturaviy va nostruktural muammolardan aziyat chekmoqda. Yillik oʻsish sur’atlari koʻpincha Yevropa Ittifoqining oʻrtacha koʻrsatkichlaridan past boʻlib qolmoqda. Italiya 2000-yillarning oxiridagi inqirozdan qisman zarar koʻrdi. 1980-yillardan boshlab hukumatning katta miqdordagi xarajatlari davlat qarzining jiddiy oʻsishiga olib keldi. Bundan tashqari, Italiyada yashash standartlari juda yuqori boʻlsa-da, mamlakatda shimol-janub boʻyicha katta farqlar mavjud. Ancha boy Shimoliy Italiya aholi jon boshiga YaIM boʻyicha Yevropa Ittifoqi oʻrtacha koʻrsatkichidan sezilarli darajada yuqori boʻlsa, Janubiy Italiyadagi baʼzi mintaqalar va viloyatlar oʻrtacha koʻrsatkichdan ancha past darajada qolmoqda. Markaziy Italiyada aholi jon boshiga YaIM oʻrtacha koʻrsatkichda . Soʻnggi yillarda Italiya aholi jon boshiga YaIM oʻsishi Yevro hududning oʻrtacha koʻrsatkichiga asta-sekin yetib bormoqda. Shuningdek, uning bandlik darajasi ham oshdi. Biroq, iqtisodchilar rasmiy raqamlarni savol ostiga qoʻyishmoqda, chunki norasmiy ishlarning katta soni (taxminan ishchi kuchining 10% dan 20% gacha) mavjud boʻlib, ular faoliyatsizlik yoki ishsizlik darajasini oshiradi. Yashirin iqtisodiyot Janubiy Italiyada juda keng tarqalgan. Shimolga qarab bu holat kamayib boradi. Haqiqiy iqtisodiy sharoitlarga koʻra Janubiy Italiya deyarli Markaziy Italiya darajasiga teng.

Tarixi

Ferrari Portofino Italiya iqtisodiyotini kuchaytiruvchi „Made in Italy“ brendlarining sinergiyasini ifodalaydi.

Uygʻonish davri Italiya iqtisodiy rivojlanishida alohida ajralib turdi. Venetsiya va Genuya shaharlari savdo pionerlari boʻlib, avval dengiz respublikalari, keyin esa mintaqaviy davlatlar sifatidarivojlanishni boshladi. Keyinchalik esa Milan, Florensiya va Italiyaning qolgan shimoliy qismlari ham rivojlanishni boshladi. Ularning erta rivojlanishiga Venetsiya koʻllarining harbiy jihatdan nisbatan xavfsizligi, aholining zichligi va tadbirkorlikni jozibador qiladigan institutsional tuzilmalar sabab sifatida keltiriladi. Venetsiya Respublikasi muhim xalqaro moliyaviy markaz boʻlib, IX asrdan XV asrgacha asta-sekin oʻz choʻqqisiga chiqdi. Qimmatli qogʻozlar keng qoʻllaniladigan xavfsiz moliyaviy vosita sifatida ilk bor oʻrta asrlar oxiri va erta Uygʻonish davri Italiya shahar-davlatlari (masalan, Venetsiya va Genuya) tomonidan ixtiro qilingan.

1600-yildan keyin Italiyada iqtisodiy inqiroz sodir boʻldi. 1600-yilda Shimoliy va Markaziy Italiya Yevropaning eng rivojlangan sanoat hududlaridan birini tashkil etgandi. Bu hududda yashash darajasi nihoyatda yuqori edi. 1870-yilga kelib Italiya iqtisodiy jihatdan qoloq va inqirozga uchragan mamlakatga aylandi; uning sanoat tuzilmasi deyarli qulab tushgandi, resurslarga nisbatan aholi soni haddan tashqari koʻp, iqtisodiyoti asosan qishloq xoʻjaligiga tayanib qoldi. Urushlar, siyosiy boʻlinishlar, cheklangan fiskal siyosat va dunyo savdosining shimoli-gʻarbiy Yevropa va Amerika qitʼasiga koʻchishi buning asosiy omillari edi.

Italiya iqtisodiy tarixini 1861-yildan keyin uchta asosiy bosqichga boʻlish mumkin: mamlakat birlashganidan keyingi qiyinchiliklar davri, yuqori migratsiya va sust oʻsish bilan xarakterlanadi; 1890-yillardan 1980-yillargacha boʻlgan markaziy bosqich, Buyuk depressiya va ikki jahon urushi tomonidan uzilib qolgan, kuchli rivojlanish davri; va nihoyat 2008-yilgi global moliyaviy inqirozdan keyin va soʻnggi yillarda asta-sekin tiklanayotgan sekin oʻsish davri.

Sanoatlashuv davri

Terni poʻlat zavodi, 1912

Italiya birlashishidan avval, koʻpgina italyan davlatchalarining iqtisodiyoti asosan qishloq xoʻjaligiga asoslangan edi; ammo, qishloq xoʻjaligi ortiqchaligi Shimoli-gʻarbiy Italiyada 1820-yillardan boshlab tarixchilar „sanoat oldi“ deb ataydigan transformatsiyani keltirib chiqardi. Ammo bu koʻpincha hunarmandchilik faoliyatining konsentratsiyasiga olib keldi, ayniqsa, Piedmont-Sardiniyada Count Cavourning liberal boshqaruvi ostida.

1861-yilda yagona Italiya Qirolligi paydo boʻlganidan keyin, yangi davlatning rivojlanmaganligini chuqur anglash mavjud edi, chunki jon boshiga yalpi ichki mahsulot (XQP) koʻrsatkichlarida Britaniyanikidan taxminan ikki baravar, Fransiya va Germaniyanikidan esa taxminan 25% past boʻlgan. 1860- va 1870-yillarda ishlab chiqarish faoliyati qoloq va kichik oʻlchamda edi, qishloq xoʻjaligi sektori esa milliy iqtisodiyotning tayanchi hisoblangan. Mamlakatda katta koʻmir va temir zaxiralari yoʻq edi va aholining aksariyat qismi savodsiz hisoblangan. 1880-yillardagi jiddiy qishloq xoʻjaligi inqirozi Po vodiysida zamonaviy dehqonchilik texnikalarining joriy etilishiga olib keldi, 1878 -yildan 1887-yilgacha esa ogʻir sanoat bazasini yaratish maqsadida mamlakatda protektsionistik siyosatlar joriy qilindi. Tez orada baʼzi yirik poʻlat va temir zavodlari, xususan, Alp togʻlari etaklari va Markaziy Italiyadagi Umbriyada, yuqori gidroenergetik salohiyatli hududlar atrofida toʻplana boshladi. Turin va Milan toʻqimachilik, kimyo, muhandislik va bank sohasidagi rivojlanishni boshlab berdi. Genuya esa fuqarolik va harbiy kemasozlikda oʻz oʻrnini topdi.

Biroq, mamlakatning shimoli-gʻarbiy qismini tavsiflovchi sanoatning tarqalishi Venetsiya va janubni qisman chetlab oʻtdi. Natijada Italiyadan koʻchib ketish 1880- va 1914-yillar oraligʻida 26 millionni tashkil etdi; koʻplab olimlar buni zamonaviy davrning eng katta ommaviy migratsiyasi deb hisoblaydi. Buyuk urush davrida hali zaif Italiya davlati zamonaviy urushda muvaffaqiyatli qatnashdi, 5 millionga yaqin askarni qurollantirib, oʻqitishga muvaffaq boʻldi. Ammo bu natija katta xarajatlar evaziga erishildi: urush oxiriga kelib Italiya 700,000 askarni yoʻqotdi va suveren qarzi milliardlab lirani tashkil etdi.

Fashistik rejim

Benito Mussolini giving a speech at the Fiat Lingotto factory in Turin, 1932

Italiya Birinchi jahon urushidan kambagʻal va zaif holatda chiqdi. Benito Mussolini boshchiligidagi Milliy fashistik partiya 1922-yilda ijtimoiy beqarorlik davrida hokimiyatga keldi. Ammo, Mussolini hokimiyatni mustahkamlab olgach, laissez-faire va erkin savdo asta-sekin davlat aralashuvi va protektsionizm foydasiga tark etildi.

1929-yilda Italiya Buyuk depressiyadan qattiq qattiq jabr koʻrdi. Inqirozni yengish uchun fashistik hukumat yirik banklarning qimmatli qogʻozlarini milliylashtirdi va Istituto per la Ricostruzione Industriale tashkil etdi. Bir qator aralash subyektlar tuzildi, ularning maqsadi hukumat va yirik korxonalarning vakillarini birlashtirish edi. Bu vakillar iqtisodiy siyosatni muhokama qilar, narxlar va ish haqlarini hukumatning ham, biznesning ham istaklarini qondirish uchun manipulyatsiya qilardi.

Hukumat va biznes oʻrtasidagi hamkorlikka asoslangan bu iqtisodiy model tez orada korporativizm nomi bilan mashhur boʻlgan siyosiy soha doirasida kengaytirildi. Shu bilan birga, Mussolinining agressiv tashqi siyosati harbiy xarajatlarning ortishiga olib keldi. Efiopiyani bosib olgandan soʻng, Italiya Ispaniya fuqarolar urushida Franko millatchilarini qoʻllab-quvvatlash uchun mamlakatga kirdi. 1939-yilga kelib, Italiya davlat korxonalarining umumiy foiz koʻrsatkichi boʻyicha Sovet Ittifoqidan keyingi ikkinchi oʻrinda turardi.

Italiyaning Ikkinchi Jahon urushida Axis kuchlari aʼzosi sifatida ishtirok etishi urush iqtisodiyotini yaratishni talab qilardi. 1943-yilda Ittifoqchilarning Italiyaga bostirib kirishi oxir-oqibat Italiya siyosiy tuzilmasi va iqtisodiyotining tezda qulashiga olib keldi. Ittifoqchilar bir tomondan, nemislar esa boshqa tomondan Italiya nazorati ostidagi hududlarni boshqarishni oʻz zimmasiga oldi. Urush oxiriga kelib, Italiya aholi jon boshiga toʻgʻri keladigan daromad XX asr boshidan beri eng quyi nuqtaga tushib qoldi.

Urushdan keyingi iqtisodiy moʻjiza

1957-yilda ishlab chiqarilgan Fiat 500 urushdan keyingi Italiya iqtisodiy moʻjizasining ramzi hisoblanadi.

Olivetti tomonidan 1965-yilda ishlab chiqilgan Programma 101 dunyodagi dastlabki dasturlashtiriladigan kalkulyatorlardan biri hisoblanib, xalqaro miqyosda iqtisodiy muvaffaqiyatga erishgan.

Ikkinchi jahon urushidan keyin Italiya xarobaga aylangan va chet el qoʻshinlari tomonidan egallangan mamlakatga aylandi. Bu holat Yevropaning rivojlangan iqtisodiyotlari bilan doimiy rivojlanish tafovutini yanada kuchaytirdi. Biroq, Sovuq urushning yangi geosiyosiy mantigʻi sobiq dushman Italiya – G‘arbiy Yevropa va O‘rta yer dengizi oʻrtasidagi muhim mamlakat, endi NATO ning ishgʻol kuchlari tahdidi ostidagi yangi, moʻrt demokratiyaga ega davlat edi. Temir parda yaqinligi va kuchli kommunistik partiyaning mavjudligi kabilar yuqoridagi omillar bilan birgalikda AQSh yetakchiligidagi Erkin dunyo uchun muhim ittifoqchi sifatida qabul qilinishiga imkon berdi va Italiya 1947-1951-yillar oraligʻida Marshall rejasi doirasida 1,2 milliard AQSh dollari miqdorida yordam oldi.

Marshall rejasidagi yordamning tugashi iqtisodiy tiklanishni toʻxtatishi mumkin edi, ammo bu Koreya urushi bilan bir vaqtda sodir boʻlidi. Bu esa metall va sanoat mahsulotlariga boʻlgan talabni oshirdi va Italiya sanoat ishlab chiqarishiga qoʻshimcha turtki berdi. Bundan tashqari, 1957-yilda Yevropa Umumiy Bozori tashkil etilib, Italiya asoschilaridan biri edi, koʻproq sarmoyalarni jalb qilish va eksport osonlashtirildi.

Ushbu ijobiy voqealar, shuningdek, katta ishchi kuchining mavjudligi, 1969-70-yillarda keng koʻlamli ish tashlashlar va ijtimoiy beqarorliklar bilan kechgan „Issiq kuz“ voqealari va keyinchalik 1973-yilgi neft inqirozi kabi omillar bilan birgalikda deyarli uzluksiz iqtisodiy oʻsish uchun asos yaratdi. Hisob-kitoblarga koʻra, 1951-1963-yillar oraligʻida Italiya iqtisodiyoti oʻrtacha yillik YaIM oʻsish sur’ati 5,8 foizni tashkil etgan boʻlsa, 1964-1973-yillar oraligʻida bu koʻrsatkich 5 foizni tashkil etgan. Italiya oʻsish sur’atlari Yevropada faqat Gʻarbiy Germaniya koʻrsatkichlaridan ortda qolardi va OEEC mamlakatlari orasida faqat Yaponiyadan orqada edi.

1970-1980-yillar: stagflatsiyadan „il sorpasso“gacha

Bosh vazir Giulio Andreotti (eng chapda) 1978-yilda Bonn shahrida G7 yetakchilari bilan

1970-yillar Italiyada iqtisodiy, siyosiy notinchlik va ijtimoiy beqarorlik davri boʻlib, Qoʻrgʻoshin yillari deb nomlangan. Ishsizlik keskin oshgan, ayniqsa yoshlar orasida, 1977-yilga kelib 24 yoshdan kichik boʻlgan bir million ishsiz bor edi. Inflatsiya davom etardi, bu 1973- va 1979-yillarda neft narxlarining oshishi bilan yanada kuchaydi. Byujet taqchilligi doimiy va murakkab muammoga aylandi, yalpi ichki mahsulotning (YaIM) oʻrtacha 10 foizini tashkil etdi, bu barcha sanoat mamlakatlarnikidan yuqori edi. Lira kursi pasayishda davom etdi, 1973-yilda AQSh dollariga nisbatan 560 lira edi, 1982-yilda esa 1,400 liraga yetdi.

Iqtisodiy tanazzul 1980-yillarning oʻrtalarigacha davom etdi, shunda bir qator islohotlar Italiya bankining mustaqilligiga olib keldi va ish haqining indeksatsiyasini keskin qisqartirdi, bu inflatsiya darajasini 1980-yildagi 20,6 foizdan 1987-yildagi 4,7 foizgacha tushirdi. Yangi makroiqtisodiy va siyosiy barqarorlik tikuvchilik, charm mahsulotlari, poyabzal, mebel, toʻqimachilik, zargarlik buyumlari va asbob-uskunalar ishlab chiqaradigan kichik va oʻrta korxonalarga asoslangan , eksportga yoʻnaltirilgan „iqtisodiy moʻjiza“ga olib keldi. Ushbu tez kengayish natijasida 1987-yilda Italiya Buyuk Britaniya iqtisodiyotidan oʻzib ketdi (il sorpasso nomi bilan tanilgan voqea), AQSh, Yaponiya va Gʻarbiy Germaniyadan keyingi dunyodagi toʻrtinchi eng boy davlatga aylandi. Milan fond birjasi oʻz kapitalizatsiyasini bir necha yil ichida besh baravar oshirdi.

Ammo, 1980-yillardagi Italiya iqtisodiyoti muammo tugʻdira boshladi: iqtisodiyot portlayotgan edi va kuchli eksport tufayli gullab-yashnayotgandi, ammo bu oʻsishni barqaror boʻlmagan fiskal defitsitlar taʼminlayotgandi. 1990-yillarda yangi Maastrixt mezonlari davlat qarzini jilovlash zaruriyatini oshirdi, davlat qarzi 1992-yilda YaIMning 104 foizini tashkil etdi. Natijada cheklovchi iqtisodiy siyosat allaqachon davom etayotgan global inqirozning taʼsirini yanada kuchaytirdi. 1990-yillar oxirida qisqa muddatli tiklanishdan soʻng, yuqori soliq stavkalari va qizil lentalar mamlakatni 2000-2008-yillar oraligʻida turgʻunlikka olib kirdi.

Buyuk inqiroz

Italiya real choraklik YAIM

Italiya, Fransiya, Germaniya va Britaniyaning 1970-2008-yillardagi har bir kishi uchun YAIM

Italiya bondlari

Yevropa qarz inqirozi in 2011
negativ foiz stavkalar 2015-2022

  50 yillik

  20 yillik

  10 yillik

  2 year

  1 yillik

  3 oylik

Italiya 2008-2009-yillardagi Buyuk inqiroz va undan keyingi Yevropa qarz inqirozidan eng koʻp zarar koʻrgan mamlakatlardan biriga aylandi. Umuman olganda, milliy iqtisodiyot butun davr mobaynida 6,76 foizga qisqardi. Inqiroz jami yetti chorak davom etdi. 2011-yil noyabr oyida Italiyaning 10 yillik obligatsiyalari uchun daromadi 6,74 foizni tashkil etdi. Bu esa Italiyani xalqaro moliya bozorlariga kirish huquqini yoʻqotishi mumkin boʻlgan 7 foiz darajasiga juda yaqin edi. Eurostat maʼlumotlariga koʻra, 2015-yilda Italiya davlat qarzi YaIMning 128 foizini tashkil etdi va bu Gretsiyadan keyingi (175 foiz bilan) ikkinchi yirik qarz nisbatiga ega davlatga aylandi. Biroq, Italiya davlat qarzining katta qismi italyan fuqarolari tomonidan egalik qilinardi va nisbatan yuqori darajadagi xususiy jamgʻarmalar va past darajadagi xususiy qarzdorlik uni Yevropaning ogʻir ahvoldagi iqtisodiyotlari orasida eng xavfsiziga aylantiradi. Qarz inqirozining oldini olish va oʻsishni boshlash uchun turtki sifatida iqtisodchi Mario Monti boshchiligidagi milliy birlik hukumati kamomadni kamaytirishga qaratilgan, ammo 2012- va 2013-yillarda mamlakatni ikki barobar inqirozga olib kirgan keng qamrovli tejamkorlik choralarini amalga oshirdi va koʻplab iqtisodchilar tomonidan tanqidga uchradi.

Iqtisodiy tiklanish

2014-2019-yillar oraligʻida iqtisodiyot asosan kuchli eksport tufayli Buyuk inqiroz davrida yuzaga kelgan halokatli yoʻqotishlardan qisman tiklandi. Ammo oʻsish sur’atlari Yevro hudud oʻrtacha koʻrsatkichlaridan ancha past boʻlib qolmoqda. 2019-yilda Italiya YaIMi 2008-yildagi darajadan 5 foizga past boʻldi.

COVID-19 pandemiyasining iqtisodiy taʼsiri (2020-2021)

Umbridagi dala maydoni. Fonida Assisi Avliyo Fransisk bazilikasi

2020-yil fevral oyidan boshlab Italiya COVID-19 pandemiyasidan eng katta zarar koʻrgan Yevropa davlatiga aylandi. Mamlakatdagi iqtisodiy faoliyatning koʻp qismi toʻxtashi natijasida iqtisodiyot katta zarba oldi. Uch oy oʻtgach, 2020-yil may oyining oxirida pandemiya qoʻlga olindi va iqtisodiyot, ayniqsa ishlab chiqarish sektori tiklana boshladi. Umuman olganda, garchi YaIM koʻpchilik Gʻarb mamlakatlarida boʻlgani kabi keskin pasaygan boʻlsa ham, u kutilganidan ancha chidamli boʻlib boʻlib chiqdi. Italiya hukumati COVID-19 ga qarshi kurashish uchun BTP Futura deb nomlangan maxsus gʻaznachilik vekselini chiqardi va pandemiyaga qarshi Yevroittifoqning javobini kutib turdi. 2020-yil iyul oyida Yevropa Kengashi 750 milliard yevro miqdoridagi Next Generation EU fondini maʼqulladi, shundan 209 milliard yevro Italiyaga ajratilishi belgilandi.

Valyuta

100 liralik tanga, 1956-yil, orqa qismida uzun nayza ushlab turgan maʼbuda Minerva va zaytun daraxti tasvirlangan

Italiya tarixida turli xil tangalar mavjud boʻlgan, ularning tarixi ming yillarga borib taqaladi. Italiya valyuta nuqtai nazaridan taʼsiri katta boʻlgan: XIII asrda Florensiyada zarb qilingan oʻrta asrlardagi Florentin florini Yevropa tarixidagi eng koʻp qoʻllangan va Gʻarb tarixidagi eng muhim tangalardan biri boʻlgan, Venetsiya sekvini esa 1284-1797-yillarda zarb qilingan va Oʻrta yer dengizi tijorat markazlaridagi eng nufuzli oltin tanga hisobgan.

Italiyaning birinchi tangalari Magna Graecia va Etrusk sivilizatsiyalari tomonidan ishlatilinganiga qaramay, Rimliklar Italiya boʻylab keng tarqalgan valyutani joriy qilgan. Koʻpgina zamonaviy tangalardan farqli oʻlaroq, Rim tangalari oʻziga xos qiymatga ega edi. Erta zamonaviy Italiya tangalari, ayniqsa oʻnlik tangalarda, fransuz franklariga uslub jihatidan juda oʻxshash edi. Chunki tangalar Napoleon Italiya Qirolligi davrida zarb etilgandi. Tangalar 0,29 gramm oltin yoki 4,5 gramm kumushga teng edi.

Italiya asrlar davomida koʻplab tarixiy davlatlarga boʻlinganligi sababli, ularning barchasi turli xil tanga tizimlariga ega edi, ammo 1861-yilda mamlakat birlashganda, italyan lirasi ularning oʻrniga keldi va 2002-yilgacha amal qildi. Lira atamasi Gʻarbiy Yevropa va boshqa mintaqalarda VIII asrdan XX asrgacha qoʻllangan Karolingian pul tizimining eng yirik birligi boʻlgan libra soʻzidan kelib chiqqan. 1999-yilda yevro Italiyadagi hisoblash birligiga aylandi va 1 yevro = 1,936.27 lira kursi boʻyicha yevroning milliy subyektiga aylandi, 2002-yilda naqd pul sifatida yevro bilan almashtirildi.

Umumiy koʻrinish

Maʼlumotlar

Quyidagi jadvalda 1980-2021 yillardagi asosiy iqtisodiy koʻrsatkichlar koʻrsatilgan (2022-2027 yillardagi XVJ xodimlari). Inflatsiya 5% dan past boʻlsa, yashil rangda koʻrsatilgan.

Yil	YaIM (mlrd. AQSh$XQP)	Jon boshiga YaIM (AQSh$ XQP)	YaIM (mlrd. AQSh$nominal)	GDP per capita (AQSh$ nominal)	YaIM oʻsishi (real)	Inflatsiya darajasi (%)	Ishsizlik (%)	Davlat qarzi (YaIM dagi ulushi %)
1980	614.4	10,895.8	482.7	8,559.5	3.1%	▲21.8%	7.4%	n/a
1981	676.3	11,973.7	437.7	7,749.8	0.6%	▲19.5%	▲7.6%	n/a
1982	719.2	12,723.3	432.6	7,652.9	0.2%	▲16.5%	▲8.3%	n/a
1983	754.2	13,334.6	448.9	7,936.2	0.9%	▲14.7%	▼7.4%	n/a
1984	805.0	14,231.6	443.5	7,840.8	3.0%	▲10.7%	▲7.8%	n/a
1985	852.2	15,060.2	458.0	8,093.6	2.6%	▲9.0%	▲8.2%	n/a
1986	893.0	15,777.1	648.7	11,461.2	2.7%	▲5.8%	▲8.9%	n/a
1987	943.1	16,664.2	814.2	14,385.8	3.1%	4.7%	▲9.6%	n/a
1988	1,015.7	17,942.2	902.0	15,934.2	4.0%	▲5.1%	▲9.7%	95.2%
1989	1,089.9	19,238.7	938.1	16,560.6	3.3%	▲6.2%	▬9.7%	▲97.9%
1990	1,153.1	20,338.1	1,170.8	20,651.8	2.0%	▲6.4%	▼8.9%	▲101.1%
1991	1,209.2	21,309.8	1,236.8	21,795.7	1.4%	▲6.2%	▼8.5%	▲104.7%
1992	1,245.7	21,941.9	1,312.4	23,116.6	0.7%	▲5.0%	▲8.8%	▲112.3%
1993	1,264.6	22,255.4	1,055.3	18,572.9	-0.8%	4.5%	▲9.8%	▲123.4%
1994	1,318.4	23,193.6	1,088.5	19,149.5	2.1%	4.2%	▲10.6%	▲130.1%
1995	1,382.1	24,314.4	1,175.3	20,675.3	2.7%	▲5.4%	▲11.2%	▼119.4%
1996	1,425.3	25,073.3	1,312.8	23,094.4	1.3%	4.0%	▬11.2%	▼119.1%
1997	1,476.4	25,957.8	1,243.2	21,858.5	1.8%	1.8%	▬11.2%	▼116.8%
1998	1,520.0	26,712.1	1,271.7	22,348.1	1.8%	2.0%	▲11.3%	▼114.1%
1999	1,566.5	27,526.6	1,253.7	22,029.7	1.6%	1.7%	▼10.9%	▼113.3%
2000	1,662.7	29,208.9	1,147.2	20,153.1	3.8%	2.6%	▼10.1%	▼109.0%
2001	1,733.3	30,429.9	1,168.0	20,505.9	2.0%	2.3%	▼9.1%	▼108.9%
2002	1,764.8	30,964.9	1,275.9	22,386.3	0.3%	2.6%	▼8.6%	▼106.4%
2003	1,802.1	31,513.1	1,577.2	27,580.5	0.1%	2.8%	▼8.5%	▼105.5%
2004	1,876.8	32,577.2	1,805.7	31,342.8	1.4%	2.3%	▼8.0%	▼105.1%
2005	1,951.5	33,621.3	1,859.2	32,031.4	0.8%	2.2%	▼7.8%	▲106.6%
2006	2,047.8	35,131.2	1,949.7	33,448.1	1.8%	2.2%	▼6.9%	▲106.7%
2007	2,134.4	36,478.4	2,213.4	37,828.3	1.5%	2.0%	▼6.2%	▼103.9%
2008	2,154.4	36,513.9	2,408.4	40,819.0	-1.0%	3.5%	▲6.8%	▲106.2%
2009	2,053.7	34,561.9	2,197.5	36,982.8	-5.3%	0.8%	▲7.9%	▲116.6%
2010	2,114.0	35,415.9	2,137.8	35,815.6	1.7%	1.6%	▲8.5%	▲119.2%
2011	2,173.2	36,250.6	2,294.6	38,276.0	0.7%	2.9%	▲8.6%	▲119.7%
2012	2,172.4	36,143.0	2,088.3	34,743.8	-3.0%	3.3%	▲10.9%	▲126.5%
2013	2,187.4	36,288.5	2,142.0	35,535.0	-1.8%	1.2%	▲12.4%	▲132.5%
2014	2,200.3	36,460.7	2,162.6	35,836.2	0.0%	0.2%	▲12.8%	▲135.4%
2015	2,241.5	37,175.6	1,836.8	30,463.7	0.8%	0.1%	▼12.0%	▼135.3%
2016	2,420.4	40,230.7	1,876.6	31,190.8	1.3%	-0.1%	▼11.7%	▼134.8%
2017	2,529.5	42,111.5	1,961.1	32,648.8	1.7%	1.3%	▼11.3%	▼134.2%
2018	2,613.9	43,610.3	2,092.9	34,917.6	0.9%	1.2%	▼10.6%	▲134.4%
2019	2,674.0	44,702.9	2,011.5	33,627.9	0.5%	0.6%	▼9.9%	▼134.1%
2020	2,461.9	41,279.1	1,891.1	31,707.1	-9.0%	-0.1%	▼9.3%	▲155.3%
2021	2,734.6	46,164.6	2,101.3	35,472.8	8.3%	1.9%	▲9.5%	▼150.9%
2022	3,022.2	51,061.8	1,996.9	33,739.8	3.9%	▲8.7%	▼8.8%	▼147.2%
2023	3,124.4	52,825.3	1,991.0	33,662.3	0.9%	▲5.2%	▲9.4%	▼147.1%
2024	3,232.6	54,681.4	2,059.4	34,835.9	1.3%	1.7%	▼9.3%	▼146.1%
2025	3,328.6	56,320.8	2,133.1	36,092.6	1.1%	2.1%	▼9.2%	▼144.9%
2026	3,428.0	58,024.2	2,213.7	37,470.1	1.1%	2.0%	▼9.1%	▼143.5%
2027	3,520.3	59,611.0	2,289.8	38,774.6	0.7%	2.0%	▼9.0%	▼142.5%

Aholi jon boshiga real YaIM ning oʻsishi, 1900 dan 2018 gacha

Kompaniyalar

2019-yil Fortune Global 500 roʻyxatidagi italyan kompaniyalari

Ushbu roʻyxat 2019-yilgi Fortune Global 500 roʻyxatidagi 6 ta Italiya kompaniyasini koʻrsatadi. Fortune Global 500 dunyodagi eng yirik kompaniyalarni yillik daromadi boʻyicha tartiblaydi. Quyidagi raqamlar AQSh dollarida va 2018-moliya yili uchun koʻrsatilgan. Shuningdek, har bir kompaniyaning bosh ofisi joylashuvi, sof foydasi va sanoat sektori ham koʻrsatilgan.

	Fortune 500 oʻrni	Nomi	Sanoati	Aylanma (AQSh$ million)	Foyda (AQSh$ million)	Ishchilar	Bosh qarorgohi
1	83	Eni	Oil and gas	90,800	4,869	31,701	Rim
2	89	Enel	Electric utility	89,306	5,651	69,272	Rim
3	92	Assicurazioni Generali	Insurance	88,157	2,725	70,734	Trieste
4	315	Intesa Sanpaolo	Finance	39,051	4,800	92,117	Turin
5	355	Poste italiane	Logistics	35,071	1,651	132,388	Rim
6	425	UniCredit	Banking	29,332	4,594	86,786	Milan

2022-yilda Italiyada eng koʻp kompaniyalar xizmat koʻrsatish sektorida roʻyxatdan oʻtgan, ularning soni 654,065 ni tashkil etadi. Undan keyin chakana savdo va moliya, sugʻurta va koʻchmas mulk sektorlari 519,448 va 348,881 lik koʻrsatkich bilan joylashgan.

Boylik

Stefano Pessina

Italiyada sof boyligi 1 million dollardan oshadigan 1,4 milliondan ortiq odam bor. 11,857 trillion dollar miqdoridagi umumiy milliy boylik mavjud boʻlib, u dunyodagi 5-eng katta umumiy sof boylikni tashkil qiladi (bu dunyo boyligining 4,92% qismidir). 2013-yilgi Credit Suisse Global Boylik Maʼlumotnomasiga koʻra, kattalar uchun oʻrtacha boylik 138,653 dollar (dunyoda 5-oʻrin), Allianz Global Boylik Hisobotiga koʻra esa, har bir kishiga toʻgʻri keladigan sof moliyaviy boylik 45,770 yevro (dunyoda 13-oʻrin) deb baholanadi.

Quyida Forbes tomonidan 2017 yilda tuzilgan va nashr etilgan boylik va aktivlarni yillik baholash asosida tuzilgan eng boy 10 ta italyan milliarderlari roʻyxati.

Oʻrni (Dunyo)	Oʻrni (Italiya)	Nomi	Sof boyligi ($mlrd)	Asosiy manbasi	Asosiy yoʻnalishi
29	1	Maria Franca Fissolo Ferrero & family	25.2	Ferrero SpA	Oziq-ovqat
50	2	Leonardo Del Vecchio	17.9	Luxottica	Koʻzoynaklar
80	3	Stefano Pessina	13.9	Walgreens Boots	Farmasevtika tarmogʻi
133	4	Massimiliana Landini Aleotti	9.5	Menarini	Farmasevtika
199	5	Silvio Berlusconi	7.0	Fininvest	Moliyaviy xizmatlar
215	6	Giorgio Armani	6.6	Armani	Moda
250	7	Augusto & Giorgio Perfetti	5.8	Perfetti Van Melle	Qandolatchilik
385	8	Paolo & Gianfelice Rocca	3.4	Techint	Konglamerat
474	9	Giuseppe DeʻLonghi	3.8	DeʻLonghi	Kichik jihozlar
603	10	Patrizio Bertelli	3.3	Prada	Kiyimlar

Hududiy maʼlumotlar

2018-yil aholi jon boshiga YaIM ga koʻra italiya viloyatlari xaritasi

2022-yil Italiyaning Yalpi ichki mahsuloti

Oʻrin	Hudud	YaIM €m	2015 YaIM €m	Mamlakatdagi ulushi %	€ aholi jon boshiga (2022)
–	Italiya	1,946,479	1,645,439	100.00	34
1	Lombardia	439,986.38	357,200	21.71	0
2	Latsio	212,911.42	192,642	11.09	0
3	Veneto	180,173.48	151,634	9.21	0
4	Emilia-Romagna	176,844.9	149,525	9.08	0
5	Piedmont	145,913.79	127,365	7.74	0
6	Tuscany	128,308.37	110,332	6.70	0
7	Campania	119,467.68	100,544	6.11	0
8	Sitsiliya	97,124.1	87,383	5.31	0
9	Apulia	85,960.7	72,135	4.38	0
10	Liguria	53,854.51	47,663	2.90	0
11	Marche	45,859.37	40,593	2.47	0
12	Friuli-Venezia Giulia	43,048.67	35,669	2.17	0
13	Sardiniya	37,978.08	32,481	1.97	0
14	Calabria	36,081.42	32,795	1.99	0
15	Abruzzo	34,572.45	32,592	1.98	0
16	South Tyrol	29,106.27	-		56,900
17	Umbria	24,264.04	21,438	1.30	0
18	Trentino	24,002.76	-		46,100
19	Basilicata	15,252.69	11,449	0.69	0
20	Molise	7,219.42	6,042	0.36	0
21	Aosta Valley	5,404.03	4,374	0.27	0

Janubiy masala

1871 yilda Italiya provinsiyalarining sanoatlashtirish normallashtirilgan indeksi (milliy oʻrtacha 1,0). Manba: Italiya banki.

  Over 1.4

  From 1.1 to 1.4

  From 0.9 to 1.1

  Up to 0.9

Dunyodagi Italiya diasporasi xaritasi

Italiya birlashgandan keyingi oʻn yilliklarda mamlakatning shimoliy hududlari, xususan Lombardiya, Piemont va Liguriya sanoatlashtirish va iqtisodiy rivojlanish jarayonini boshladi, janubiy hududlar esa ortda qolib ketdi. Mamlakat birlashgan paytda, janubda tadbirkorlar yetishmas edi, yer egalari esa koʻpincha oʻz fermer xoʻjaliklarida emas, balki shaharlarda muqim yashayotgan edi va ular yerlarini boshqarish uchun menejerlarga topshirgan edi. Boshqaruvchilar esa yerlarni maksimal darajada foydalanishga intilmagan. Yer egalari qishloq xoʻjaligi uskunalariga emas, balki xavfsizroq davlat obligatsiyalariga sarmoya kiritgan.

Janubiy Italiyada mamlakatning birlashishi feodal yer tizimini tugatdi, bu tizim ayniqsa yer aristokratlar, diniy tashkilotlar yoki qirolning oʻzgarmas mulki boʻlgan joylarda oʻrta asrlardan beri saqlanib qolgan edi. Biroq, feodalizmning parchalanishi va yerlarning qayta taqsimlanishi janubdagi kichik fermerlarning oʻz yerlariga ega boʻlishiga yoki foyda olishiga olib kelmadi. Koʻplar yersiz qoldi va yerlar merosxoʻrlar orasida boʻlinganligi sababli tobora kamayib bordi. Shu sababli tobora kamroq hosildor boʻlib boraverdi.

Shimoliy va janubiy Italiya oʻrtasidagi bu tafovut „janubiy masala“ nomini oldi va mamlakat birlashgandan keyin hukumatlar tomonidan tanlangan mintaqaviy siyosatlar tufayli yuzaga keldi. Masalan, 1887-yildagi protektsionist islohot 1880-yillarda past narxlar bilan ezilgan arborikulturani himoya qilish oʻrniga, iqtisodiy liberal yillardan davlat aralashuvi tufayli omon chiqqan Po vodiysidagi bugʻdoychilik va shimoldagi toʻqimachilik va ishlab chiqarish sanoatlarini himoya qildi. Xuddi shunday mantiq paroxod qurilishi va navigatsiya sohalarida monopol huquqlarni berish, ayniqsa 1861-1911 yillar orasidagi umumiy davlat xarajatlarining 53% ni tashkil etgan temir yoʻl sektoriga davlat xarajatlarini taqsimlashda ham qoʻllandi.

Davlat xarajatlarini moliyalashtirish uchun zarur boʻlgan resurslar juda nomutanosib yer mulki soliqlari orqali olingan. Bu rivojlangan bank tizimi boʻlmagan sektorlarning asosiy jamgʻarma manbalariga taʼsir koʻrsatgan. Hukumat yerning rentabelligini baholay olmaganligi sababli mintaqaviy kadastrlar oʻrtasidagi katta tafovutlar yuzaga keldi. Ushbu siyosat tufayli katta mintaqaviy tafovutlar shakllandi. Ushbu siyosat markaziy davlat va Janubiy aholi oʻrtasidagi munosabatlarni buzdi. Bu holatning asosiy sabablari 1864-yilgacha taxminan 20,000 kishini qurbon qilgan Brigandage fuqarolar urushi va hududni militarizatsiyalanishni, soʻngra 1892-yildan 1921-yilgacha boʻlgan davrda emmigratsiyani ragʻbatlantirish edi.

Shimol va janub tafovuti til farqlari bilan yanada kuchaydi. Janubliklar lotin tili va boshqa manbalardan mustaqil ravishda shakllangan Sitsiliya tilida gapirgan. Sitsiliya tili Toskan shevasi rasmiy italyan tili („standart italyan“) sifatida tan olinishidan avval paydo boʻlgandi . Sitsiliya tili oʻzining lugʻati, sintaksisi va grammatik qoidalari bilan toʻliq, alohida til boʻlib, grammatik qoidalari standart italyan tilidan osonroqdir. Ammo uning italyan tiliga oʻxshashligi sababli, shimolliklar uni italyan tilining notogʻri shevasi deb talqin qilgan va uni „kambagʻal va johillarning shevasi“ deb masxara qilishgan. Bu shimolliklarning „italyan tilida toʻgʻri gapirmaydigan“ janubliklarga qarshi davom etayotgan xurofotlariga olib keldi.

Benito Mussolini qudratga kelgandan soʻng, „Temir prefekt“ Cesare Mori janubda gullab-yashnayotgan kuchli jinoyatchi tashkilotlarga qarshi kurashishga urindi va maʼlum darajada muvaffaqiyatga ham erishdi. Fashistlar siyosati Italiya imperiyasini yaratishga qaratilgan edi va janubiy Italiya portlari mustamlakalarga boʻlgan barcha savdo-sotiq uchun strategik ahamiyatga ega edi. Ikkinchi Jahon urushi davrida Janubiy Italiya bosib olinganidan keyin ittifoqchilar fashistlar davrida yoʻqolgan mafiya oilalarining hokimiyatini tiklab, ularning taʼsiridan ommaviy tartibni saqlab qolish uchun foydalangan. Mussolini, shuningdek, maktablarda standart italyan tilini oʻqitishni talab qiluvchi qonunlarni joriy qildi va butun mamlakat boʻylab mahalliy italyan shevalaridan va shuningdek, Sitsiliya tilidan foydalanishni toʻxtatishga undadi.

1950-yillarda janubni sanoatlashtirish uchun bosh reja sifatida Cassa per il Mezzogiorno tashkil etilgan boʻlib, bu ikki yoʻl bilan amalga oshirilishi maqsad qilingan: 120,000 ta yangi kichik yer maydonlarini yaratish orqali yer islohotlari va hukumat investitsiyalarining 60 foizi janubga sarflanishi, shunday qilib, yangi kapitalni jalb qilish, mahalliy firmalarni qoʻllab-quvvatlash va ish bilan taʼminlash orqali janubiy iqtisodiyotini rivojlantirishni koʻzda tutgandi. Biroq, maqsadlar koʻp hollarda amalga oshmadi va natijada janub tobora koʻproq subsidiya oladigan va davlatga bogʻliq, xususiy oʻsishni yarata olmaydigan mintaqaga aylandi.

Shimol va Janub oʻrtasidagi nomutanosiblik 1960-yillarda va 1970-yillarda davlat ishlari yaratilishi, agrar va maktab islohotlarini amalga oshirish, sanoatlashtirishni kengaytirish va aholining yashash sharoitlarini yaxshilash orqali qisqartirildi. Biroq, bu yaqinlashuv jarayoni 1980-yillarda toʻxtab qoldi. Hozirgi kunga kelib, Janubning jon boshiga YaIM markaziy-shimoldagi YaIM ning atigi 58% ni tashkil qiladi, ammo bu farq oʻrtacha yashash narxi Shimoldagidan 10-15% pastroq (kichik shaharchalar va yirik shaharlar oʻrtasidagi farq yanada katta) ekanligi tufayli qisqaradi. Janubda ishsizlik darajasi Shimoldagidan 2 marta koʻp (6,7% ga 14,9%). Censis tomonidan oʻtkazilgan tadqiqot Janubiy Italiyadagi jinoyatchilik tashkilotlarining keng tarqalganligini janubiy Italiya qoloqligining sababi sifatida koʻrsatdi va ularning mavjudligi tufayli 1981-2003 yillar orasida janubda boylikning yillik yoʻqolishini 2,5% ga baholandi va ushbu guruhlar yoʻq boʻlganda janubning jon boshiga YaIM i Shimolniki bilan tenglashgan boʻlar edi.

Iqtisodiy sektorlari

Asosiy

Langhe va Montferrat, Piedmontdagi uzumzorlar. Italiya dunyodagi eng yirik vino ishlab chiqaruvchisi (global bozordan 22% ulush) boʻlib, dunyodagi eng keng koʻlamli mahalliy uzum navlariga ega davlat hisoblanadi.

Soʻnggi milliy qishloq xoʻjaligi koʻrsatkichlariga koʻra, 2010-yilda Italiyada 1,6 million fermer xoʻjaliklari mavjud boʻlgan (2000 yildan beri −32,4%) va ular 12,700,000 ga yoki 31,382,383 akr yer maydonini egallagan (ularning 63% Janubiy Italiyada joylashgan). Aksariyat fermer xoʻjaliklari (99%) oilaviy boshqaruvda boʻlib, ular juda kichik, oʻrtacha 8 ga (20 akr) hajmda. Qishloq xoʻjaligida foydalaniladigan umumiy maydonning (oʻrmonchilik kiritilmagan) don ekinlari 31%, zaytun bogʻlari 8,2%, uzumzorlar 5,4%, tsitrus bogʻlari 3,8%, shakar lavlagi 1,7% va bogʻdorchilik 2,4% ni tashkil qiladi. Qolgan qismi asosan yaylovlar (25,9%) va yem-xashak ekinlariga (11,6%) ajratilgan. Italiya shimoliy qismida asosan makkajoʻxori, guruch, shakar lavlagi, soya, goʻsht, meva va sut mahsulotlari ishlab chiqariladi, janub esa bugʻdoy, zaytun va sitrus mevalarga ixtisoslashgan. Chorvachilikka kelsak, 6 million bosh mollar, 8,6 million bosh choʻchqalar, 6,8 million bosh qoʻylar va 0,9 million bosh echkilar mavjud. Italiya baliqchilik sanoatining yillik umumiy mahsuloti, shu jumladan qobiq va mollyuskalar, taxminan 480,000 tonnani tashkil qiladi.

Italiya dunyodagi eng yirik vino ishlab chiqaruvchisidir. Jumladan zaytun yogʻi, mevalar (olma, zaytun, uzum, apelsin, limon, nok, oʻrik, findiq, shaftoli, olcha, olxoʻri, qulupnay va kivi) va sabzavotlar (ayniqsa, artishok va pomidor) ishlab chiqaruvchi yetakchi davlatlardan biri hamdir. Eng mashhur italyan vinolari Toskana Chianti va Piedmont Barolo hisoblanadi. Boshqa mashhur vinolar qatoriga Barbaresco, Barbera dʻAsti, Brunello di Montalcino, Frascati, Montepulciano d’Abruzzo, Morellino di Scansano, Amarone della Valpolicella DOCG va gazli vinolar Franciacorta va Prosecco kiradi. Italiya ayniqsa yuqori sifatli mollar, xususan, ilgari aytib oʻtilgan vinolar va mahalliy pishloqlarni ishlab chiqarishda ixtisoslashgan va koʻpincha ularni sifat kafolati yorliqlari DOC/DOP ostida himoya qiladi. Bu geografik koʻrsatkich sertifikati Yevropa Ittifoqi tomonidan beriladi va past sifatli ommaviy ishlab chiqarilgan soxta mahsulotlar bilan aralashmasligi uchun muhim hisoblanadi.

Darhaqiqat, italyan oshxonasi dunyo boʻylab eng mashhur va koʻp andoza olinadigan oshxonalardan biridir. Baʼzi ingredientlarning Italiya tashqarisida kamligi yoki umuman mavjud emasligi, shuningdek, soxtalashtirish (yoki oziq-ovqat firibgarligi) Italiya ingredientlarining toʻliq tabiiyligini yoʻqotishga olib keladi. Ushbu hodisa barcha qitʼalarda keng tarqalgan boʻlib, "Italian Sounding" nomi bilan mashhur boʻlib, bu soʻzlar, shuningdek, rasmlar, ranglar kombinatsiyalari (Italiya trikolori), geografik maʼlumotlar, brendlar va boshqa Italiya oshxonasiga hech qanday aloqasi boʻlmagan oziq-ovqat mahsulotlarini ilgari surish va bozorda sotish uchun ishlatiladi.

Ikkinchi

Eni dunyoning eng yirik neft va gaz kompaniyalaridan biri hisoblanadi.

Italiyada ishlab chiqarilgan Arduino Uno MCU platasining dunyo boʻylab mashhurligi ortib bormoqda.

Italiya dunyoning oltinchi eng yirik ishlab chiqaruvchisi hisoblanadi. Italiyada boshqa hajmdagi iqtisodiyotlarga qaraganda kamroq global transmilliy korporatsiyalar mavjud, ammo koʻp sonli kichik va oʻrta korxonalar mavjud boʻlib, ular koʻpincha klasterlarda joylashgan va Italiya sanoatining asosini tashkil etadi. Bu ishlab chiqarish sektorini koʻpincha kichik bozor va hashamatli mahsulotlar eksportiga yoʻnaltiradi, bu esa miqdor boʻyicha raqobatda ustunlik bermasa-da, ammo mahsulotlarining yuqori sifati tufayli past ish haqiga asoslangan rivojlanayotgan iqtisodiyotlar bilan raqobatlashishga koʻproq imkon beradi.

Sanoat tumanlari mintaqaviylashtirilgan: shimoli-gʻarbda „sanoat uchburchagi“ (Milan-Turin-Genoa) deb nomlangan hududda zamonaviy yirik sanoat guruhi mavjud boʻlib, bu yerda mashinasozlik, avtomobilsozlik, aviakosmik ishlab chiqarish va kema qurilishi sohalarida intensiv ishlab chiqarish mavjud; shimoli-sharqda, asosan, oilaviy korxonalarga asoslangan ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanish hududida, asosan, texnologiyasi pastroq, ammo hunarmandchilikda yuqori darajadagi kichik va oʻrta korxonalar mavjud boʻlib, ular mashinasozlik, kiyim-kechak, charm mahsulotlari, poyabzal, mebel, toʻqimachilik, dastgohlar, ehtiyot qismlar, maishiy texnika va zargarlik buyumlariga ixtisoslashgan. Markaziy Italiyada asosan kichik va oʻrta korxonalar mavjud boʻlib, ular toʻqimachilik, charm, zargarlik buyumlari, shuningdek, mashinasozlik mahsulotlariga ixtisoslashgan . 2015-yilda Edison Foundation va Confindustria tomonidan Yevropaning eng sanoatlashgan hudulari boʻyicha oʻtkazilgan tadqiqotga koʻra, Yevropaning eng sanoatlashgan beshta hududdan uchtasi Italiyada joylashgan. Brescia sanoat tomonidan yaratilgan qoʻshimcha qiymat boʻyicha Yevropaning birinchi hududi boʻlib, sanoat tomonidan yaratilgan qoʻshimcha qiymati 10 milliard yevrodan ortadi.

Italiyada avtomobil sanoati ishlab chiqarish sektorining muhim qismi boʻlib, 2015-yilda 144,000 dan ortiq firma va qariyb 485,000 ish bilan band boʻlgan odam mavjud edi va u Italiya YaIMining 8,5% ni tashkil qiladi. Italiya avtomobil sanoati eng yaxshi avtomobil dizaynlari va kichik shahar avtomobillari, sport va super avtomobillari bilan tanilgan. Italiya Yevropada va dunyoda muhim avtomobil ishlab chiqaruvchilardan biridir. Bugungi kunda Italiya avtomobil sanoati deyarli toʻliq Fiat Group (hozirda Stellantis korporatsiyasiga kiritilgan) tomonidan boshqariladi. Oʻzining asosan ommaviy bozor modellari bilan bir qatorda Stellantis Fiat, yuqori darajadagi Alfa Romeo va Lancia brendlari hamda ekzotik Maserati brendiga ega. Hasamatli avtomobillar, masalan, Ferrari, Lamborghini, Maserati va Ducati mototsikllari ham Emilia-Romagna mintaqasida ishlab chiqariladi. Italyan avtomobillari yillik Yevropaning Yilning Eng Yaxshi Avtomobili mukofotini bir necha bor qoʻlga kiritgan (Fiat bu mukofotni boshqa har qanday ishlab chiqaruvchidan koʻproq yutgan), shuningdek, Dunyoda Yilning Eng Yaxshi Avtomobili mukofotini ham qoʻlga kiritgan.

Uchinchi

Palazzo Mezzanotte in Milan, the seat of the Italian Bourse

The Amalfi Coast, one of Italy’s major tourist destinations

Italiyada xizmat koʻrsatish sohasi iqtisodiyotning eng muhim sektori hisoblanadi, ham ishchilar soni boʻyicha (umumiy ishchi sonining 67%) ham qoʻshilgan qiymat boʻyicha (71%). Bundan tashqari, bu sektor eng dinamik hisoblanadi: bugungi kunda Italiyada faoliyat yuritayotgan 5 milliondan ortiq kompaniyalarning 51% dan ortigʻi xizmat koʻrsatish sektoriga tegishli boʻlib, ushbu sektorda yangi tashkil etilgan kompaniyalarning 67% dan ortigʻi mavjud. Italiyada juda muhim boʻlgan faoliyatlar turizm, savdo, aholiga va bizneslarga koʻrsatiladigan xizmatlar (rivojlangan uchinchi sektor) hisoblanadi.

2006-yilda asosiy sektoral maʼlumotlar: savdo sohasida 1 600 000 korxona mavjud boʻlib, bu Italiya tadbirkorlik tuzilmasining 26% ni tashkil etadi va 3 500 000 dan ortiq ishchi kuchini oʻz ichiga oladi. Transport, aloqa, turizm va koʻchada ovqatlanish sohalarida 582 000 dan ortiq korxonalar, yaʼni tadbirkorlik tuzilmasining 9,5% ni tashkil etadi va qariyb 3 500 000 ishchi kuchi mavjud. Biznes xizmatlari: 630 000 roʻyxatdan oʻtgan kompaniyalar, tadbirkorlik tuzilmasining 10,3% ni tashkil etadi va 2 800 000 dan ortiq ishchi kuchiga ega. 2004-yilda Italiyadagi transport sektori qariyb 119,4 milliard yevro aylanma yaratgan va 935 700 kishini 153 700 korxonada ish bilan taʼminlagan.

Milanda joylashgan Italian Bourse (Italiya birjasi) Italiya fond bozoridir. U mahalliy bozorni boshqaradi va tashkil etadi, kompaniyalar va vositachilarni roʻyxatga olish va roʻyxatga olish uchun protseduralarni tartibga soladi va roʻyxatga olingan kompaniyalar uchun maʼlumotlarni kuzatib boradi. 1997-yilda birja bozori xususiylashtirilgandan soʻng, Italiya birjasi tashkil etildi va 1998-yil 2-yanvarda amal qila boshladi. 2007-yil 23-iyunda Italiya birjasi London Stock Exchange Group ning shoʻba korxonasiga aylandi. 2018-yil aprel holatiga koʻra, Borsa Italianada roʻyxatga olingan kompaniyalar uchun umumiy kapitalizatsiya 644,3 milliard yevroni tashkil etadi, bu Italiya YaIM ning 37,8% ni tashkil etadi.

Italiya dunyodagi toʻrtinchi eng koʻp tashrif buyuriladigan mamlakat boʻlib, 2023-yilda jami 57 million kelishlar roʻyxatga olingan. Italiyada turizmning YaIMga qoʻshgan umumiy hissasi (investitsiyalar, taʼminot zanjiri va hosil qilingan daromad) 2014-yilda 162,7 milliard yevroni (YaIMning 10,1%) tashkil etgan va 2014-yilda bevosita 1 082 000 ish oʻrni yaratgan (umumiy bandlikning 4,8%). Italiyada turistik qiziqishning omillari asosan madaniyat, oshxona, tarix, moda, meʼmorchilik, sanʼat, diniy joylar va yoʻnalishlar, toʻy turizmi, tabiiy goʻzalliklar, tungi hayot, suv osti yerlari va kurortlardir . Qish va yozgi turizm Alp va Apennin togʻlarida koʻplab joylar mavjud, dengiz boʻyidagi turizm esa Oʻrta yer dengizi sohilidagi joylarda keng tarqalgan. Italiya Oʻrta yer dengizi mintaqasida yetakchi kruiz turizmi yoʻnalishidir. Kichik, tarixiy va ertaknamo Italiya qishloqlari "Italiyaning eng chiroyli qishloqlari" nomi ostida targʻib qilinadi.

Zamonaviy bank faoliyatining kelib chiqishi oʻrta asr va erta Uygʻonish davridagi Italiyaning Florensiya, Lucca, Siena, Venetsiya va Genuya kabi boy shaharlarga borib taqaladi. Bardi va Peruzzi oilalari XIV asrda Florensiyada bank faoliyatini boshqargan va Yevropaning boshqa koʻplab qismlarida filiallar ochgan. Eng mashhur Italiya banklaridan biri Giovanni di Bicci deʼ Medici tomonidan 1397-yilda tashkil etilgan Medici banki boʻlgan. Eng qadimgi davlat depozit banki San-Jorj banki 1407-yilda Genuyada tashkil etilgan boʻlsa, 1472-yilda tashkil etilgan Banca Monte dei Paschi di Siena banki dunyodagi eng qadimgi yoki uzluksiz faoliyat koʻrsatayotgan ikkinchi eng qadimgi bank hisoblanadi va Italiyadagi uchinchi yirik tijorat va chakana bank hisoblanadi. Bugungi kunda moliyaviy xizmat koʻrsatish kompaniyalari orasida UniCredit bozor kapitalizatsiyasi boʻyicha Yevropaning eng yirik banklaridan biridir va Assicurazioni Generali dunyodagi daromad boʻyicha AXA dan keyin ikkinchi yirik sugʻurta guruhidir.

Banca Monte dei Paschi di Siena banki 1472 yilda tashkil etilgan boʻlib, dunyodagi eng qadimgi yoki uzluksiz faoliyat koʻrsatayotgan ikkinchi bank hisoblanadi.

Quyida umumiy aktivlar va yalpi sugʻurta mukofotlari boʻyicha asosiy Italiya banklari va sugʻurta guruhlari roʻyxati keltirilgan.

31 Dekabr 2013

Banklar Oʻrin Kompaniya Bosh qarorgohi Mablagʻlari (€ mil.) 1 UniCredit Milan 982,151 2 Intesa Sanpaolo Turin 676,798 3 Banca Monte dei Paschi di Siena Siena 197,943 4 Banco Popolare Verona 123,743 5 UBI Banca Bergamo 121,323 6 Banca Nazionale del Lavoro Rim 84,892 7 Mediobanca Milan 72,428 8 Banca Popolare dellʻEmilia Romagna Modena 61,266 9 Banca Popolare di Milano Milan 49,257 10 Cariparma Parma 48,235

Sugʻurta guruhlari Oʻrin Kompaniya Bosh qarorgohi Mablagʻlari (€ mil.) 1 Assicurazioni Generali Triyest 70,323 2 Poste Vita Rim 18,238 3 Unipol Bolonya 15,564 4 Intesa Sanpaolo Turin 12,464 5 Cattolica Assicurazioni Verona 5,208 6 Reale Mutua Assicurazioni Turin 3,847 7 Vittoria Assicurazioni Milan 1,281

Infratuzilma

Energiya va tabiiy resurslar

Piombino shahridagi quyosh panellari. Italiya dunyodagi eng yirik qayta tiklanadigan energiya ishlab chiqaruvchilardan biridir.

Italiyada 2010-yilda taxminan 185 Mtoe asosiy energiyani isteʼmol qilingan. Bu energiya asosan qazib olinadigan yoqilgʻilardan olingan. Eng koʻp foydalaniladigan resurslar orasida neft (asosan transport sektori uchun ishlatiladi), tabiiy gaz (elektr energiyasi ishlab chiqarish va isitish uchun ishlatiladi), koʻmir va qayta tiklanadigan energiya manbalari bor. Elektr energiyasi asosan tabiiy gazdan ishlab chiqariladi, bu esa umumiy yakuniy elektr energiyasining yarmidan koʻpini tashkil etadi. Yana bir muhim manba esa gidroelektr energiyasidir, bu 1960-yilgacha deyarli yagona elektr energiya manbai boʻlgan.

Eni, 79 mamlakatda faoliyat yuritadi, dunyodagi yettita „Supermajor“ neft kompaniyalaridan biri va dunyodagi eng yirik sanoat kompaniyalaridan biri hisoblanadi. Val d’Agri hududi, Bazilikata, Yevropadagi eng katta quruqlikdagi uglevodorod koniga ega. Soʻnggi yillarda asosan Po vodiysi va Adriatika dengizi offshorida oʻrtacha tabiiy gaz zaxiralari topilgan va bu mamlakatning eng muhim mineral resursidir.

Italiyaning tabiiy resurslari. Metallar koʻk rangda (Al – alyuminiy rudasi, Mn – marganets, Fe – temir rudasi, Hg – simob, PM – polimetall rudalar (Cu, Zn, Ag, Pb), PY – pirit). Qazib olinadigan yoqilgʻi manbalari qizil rangda (C – koʻmir, G – tabiiy gaz, L – lignit, P – neft). Metallsiz minerallar yashil rangda (ASB – asbest, F – flyuorit, K – kaliy tuzi, MAR – marmar, S – oltingugurt).

Italiya ishlab chiqarish uchun zarur boʻlgan xom ashyoning asosiy qismini va mamlakatning energiya manbalarining 80% dan ortigʻi import qilinadi (qattiq yoqilgʻilarga boʻlgan talabning 99,7% qismi, neftning 92,5%, tabiiy gazning 91,2% va elektr energiyasining 13%) . Importga qaramligi tufayli, italiyaliklar elektr energiyasi uchun Yevropa Ittifoqidagi oʻrtacha narxdan taxminan 45% koʻproq toʻlashadi.

Soʻnggi oʻn yil ichida Italiya qayta tiklanadigan energiya ishlab chiqarish boʻyicha dunyodagi eng yirik davlatlardan biriga aylandi, Yevropa Ittifoqida ikkinchi, dunyoda toʻqqizinchi oʻrinda turadi. Shamol energiyasi, gidroelektr energiyasi va geotermal energiya ham mamlakatda muhim elektr energiyasi manbalaridir. Italiya elektr energiyasini ishlab chiqarish uchun geotermal energiyadan foydalangan birinchi mamlakat edi. Birinchi italyan geotermal elektr stansiyasi Toskana viloyatida qurilgan va Italiyadagi barcha hozirgi faol geotermal stansiyalar shu yerda joylashgan. 2014-yilda geotermal energiya ishlab chiqarish 5,92 TWh ni tashkil etdi.

Quyosh energiyasining oʻzi mamlakatdagi umumiy elektr energiyasining deyarli 9% ni tashkil etadi, bu Italiyani dunyodagi quyosh energiyasi umumiy energiyadagi ulushi eng yuqori mamlakatga aylantiradi. 2010-yilda qurib bitkazilgan Montalto di Castro fotoelektrik elektr stansiyasi 85 MVt quvvat bilan Italiyadagi eng yirik fotoelektrik stansiyadir. Italiyadagi boshqa yirik PV zavodlariga San Bellino (70,6 MVt), Cellino san Marko (42,7 MVt) va SantʼAlberto (34,6 MVt) kiradi. Italiya elektr energiyasini ishlab chiqarish uchun geotermal energiyadan foydalangan birinchi mamlakatdir.

Qayta tiklanadigan energiya manbalari Italiyada ishlab chiqarilgan barcha elektr energiyasining 27,5% ni tashkil etadi, gidroenergiya 12,6% ni tashkil qil-sa, quyosh energiyasi 5,7%, shamol 4,1%, bioenergiya 3,5% va geotermal 1,6% ni tashkil etadi. Mamlakatning qolgan elektr energiyasiga boʻlgan talabi qazib olinadigan yoqilgʻi (38,2% tabiiy gaz, 13% koʻmir, 8,4% neft) va import orqali qoplanadi.

Italiya 1980-yillarga qadar toʻrtta atom reaktorlarini boshqargan, ammo 1987-yilda Chernobil fojiasidan soʻng, italiyaliklarning aksariyati oʻtkazilgan referendumda atom energiyasidan voz kechishni maʼqulladi. Hukumat mavjud atom elektr stansiyalarini yopish va davom etayotgan loyihalar ustida ishlashni toʻxtatdi, ammo oʻzining chet eldagi atom energiya dasturini davom ettirdi. Milliy energiya kompaniyasi Enel Ispaniyada yettita atom reaktorini (Endesa orqali) va Slovakiyada toʻrtta (Slovenské elektrárne orqali) boshqaradi. 2005-yilda Fransiyada atom reaktori masalasi boʻyicha Électricité de France bilan kelishuv imzoladi. Ushbu kelishuvlar orqali Italiya atom energiyasidan foydalanish va reaktorlarni Italiya hududiga joylashtirmasdan loyihalash, qurish va ekspluatatsiya qilish boʻyicha bevosita ishtirok etishga muvaffaq boʻldi.

1970-yillarning boshlarida Italiya piritlar (Toskana Maremma), asbest (Balangero konlari), flyuorit (Sitsiliyada topilgan) va tuz ishlab chiqarish boʻyicha yetakchi davlatlardan biri edi. Shu bilan birga, u alyuminiy (Garganodan), oltingugurt (Sitsiliyadan), qoʻrgʻoshin va rux (Sardiniyadan) bilan oʻzini oʻzi taʼminlaydigan mamlakat hisoblangan. Biroq, 1990-yillarning boshlariga kelib u dunyodagi yetakchilik oʻrnini yoʻqotdi va bu resurslar orqali oʻzini-oʻzi taʼminlay olmay qoldi. Italiyada temir, koʻmir yoki neftning katta zaxiralari mavjud emas. Italiya dunyodagi yetakchi pemza, pozzolana va dala shpati ishlab chiqaruvchilardan biridir. Italiya, xususan, Toskana viloyatidagi Massa va Carrara karerlaridagi Carrara marmari bilan ham mashhur.

Transport

Dunyodagi birinchi avtomobil yoʻli Besnate yaqinidagi „Lakes Motorway“ (Avtostrada dei Laghi; hozirda A8 va A9 avtomobil yoʻllarining bir qismi) edi.

2002-yilda Italiyada 668,721 km (415,524 mil) foydalanish mumkin boʻlgan avtomobil yoʻllari mavjudligi aniqlangan, ulardan 6,487 km (4,031 mil) avtomobil yoʻllari davlat mulkida boʻlib, Atlantia xususiy shirkati tomonidan boshqariladi. 2005-yilda mamlakat boʻylab taxminan 34,667,000 yoʻlovchi avtomobillari (har 1,000 kishi uchun 590 ta avtomobil) va 4,015,000 yuk tashish transport vositalari harakat qilgan.

Italiya dunyoda birinchi boʻlib faqatgina tezyurar poyezdlar uchun moʻljallangan avtostrada qurishni boshlagan mamlakatdir. Avtostrada dei Laghi (Lakes Motorway) dunyodagi birinchi avtomobil yoʻli va u Milan shahridan Komo koʻli va Maggiore koʻliga tutashadi, hozirda esa A8 va A9 avtomobil yoʻllarining bir qismi hisoblanadi. Bu yoʻl Piero Puricelli tomonidan loyihalashtirilgan va yoʻl 1924-yilda ochilgan. 1930-yillarning oxiriga kelib Italiya boʻylab 400 kilometrdan ortiq avtomobil yoʻllari qurilgan va ular shaharlardan qishloqlarga bogʻlangan. 2010-yilda Italiyada har 1,000 kishiga 690 ta avtomobil toʻgʻri kelgan.

FS ning Frecciarossa 1000 yuqori tezlikdagi poyezdi Milano Centrale temir yoʻl stansiyasida, maksimal tezligi 400 km/soat (249 mph) boʻlib, bu Yevropadagi eng tez poyezdlardan biridir.

Italiya milliy temir yoʻl tarmogʻi, ayniqsa shimoliy hududda keng rivojlangan, ning umumiy uzunligi 16,862 kmni tashkil etadi, shundan 69% elektrlashtirilgan va bu tarmoqda 4,937 ta lokomotiv va temir yoʻl vagonlari harakat qiladi. Bu dunyodagi 12-eng katta temir yoʻl tarmogʻidan boʻlib, davlatga qarashli Ferrovie dello Stato shirkati tomonidan boshqariladi. Temir yoʻl izlari va infratuzilmasi esa Rete Ferroviaria Italiana tomonidan boshqariladi. Yevropada yuqori tezlikdagi temir yoʻl liniyalari birinchi marta Italiyada ochilgan va 1977-yilda Florensiya-Rim yoʻnalishining yarmidan koʻproq qismi bitib boʻlgandi. 1991-yilda TAV Italiyadagi eng muhim va gavjum transport yoʻnalishlari boʻylab (Milan-Rim-Neapol va Turin-Milan-Venetsiya) yuqori tezlikdagi temir yoʻl liniyalarini rejalashtirish va qurish uchun tashkil etildi. Yuqori tezlikdagi poyezdlar qatoriga ETR-sinfidagi poyezdlar kiradi, ulardan biri Frecciarossa 1000 400 km/soat tezlikka erisha oladi. Yuqori tezlikdagi poyezdlar uchta toifaga boʻlingan: Frecciarossa (inglizcha: qizil oʻq) poyezdlari maxsus yuqori tezlikdagi yoʻllarda maksimal 300 km/soat tezlikda harakatlanadi; Frecciargento (inglizcha: kumush oʻq) poyezdlari yuqori tezlikdagi va asosiy yoʻllarda maksimal 250 km/soat tezlikda harakatlanadi; va Frecciabianca (inglizcha: oq oʻq) poyezdlari yuqori tezlikdagi mintaqaviy liniyalarda maksimal 200 km/soat tezlikda harakatlanadi. Italiyaning qoʻshni davlatlar bilan Alp togʻlari orqali 11 ta temir yoʻl chegara oʻtish punktlari mavjud.

XXI asrda Ipak yoʻlining Italiyaga bogʻlanishi

2021-yilning oktyabr oyidan boshlab, Italiya milliy aviakompaniyasi ITA Airways boʻlib, u sobiq milliy aviakompaniya Alitalia bankrotlikdan soʻng uning brendi, IATA chiptalari kodi va boshqa koʻplab aktivlarini sotib oldi. ITA Airways 44 ta yoʻnalishda xizmat koʻrsatadi va sobiq Alitalia mintaqaviy shoʻba korxonasi Alitalia CityLinerni ham boshqaradi. Mamlakatda shuningdek, mintaqaviy aviakompaniyalar (masalan, Air Dolomiti), arzon narxli aviakompaniyalar va charter hamda dam olish reyslari uchun aviakompaniyalar (jumladan, Neos, Blue Panorama Airlines va Poste Air Cargo) ham mavjud. Yirik italyan yuk tashuvchi aviakompaniyalari orasida Alitalia Cargo va Cargolux Italia bor. 2011-yilda Italiya Yevropada avia yoʻlovchilar soni boʻyicha beshinchi oʻrinni egallab, taxminan 148 million yoki Yevropadagi jami yoʻlovchilarning 10 foizini tashkil etgan. Mamlakatda taxminan 130 ta aeroport mavjud boʻlib, ulardan 99 tasi asfaltlangan uchish-qoʻnish yoʻlaklariga ega (shu jumladan Rimdagi Leonardo Da Vinchi va Milandagi Malpensa xalqaro aeroportlari).

Italiya koʻp asrlar davomida Ipak yoʻlining soʻnggi manzili boʻlib kelgan. Xususan, XIX asrdan boshlab Suvaysh kanali qurilishi Sharqiy Afrika va Osiyo bilan dengiz savdosini kuchaytirdi. Sovuq urush tugashi va Yevropa integratsiyasining kuchayishi bilan XX asrda tez-tez toʻxtab qolgan savdo aloqalari yana kuchaydi. 2004-yilda Italiyada 43 ta yirik dengiz porti mavjud edi, ulardan eng kattasi Genuya porti boʻlib, yuk tashish hajmi boʻyicha Oʻrta yer dengizida uchinchi oʻrinni egallagan. Osiyo va Sharqiy Afrika bilan bogʻlangan dengiz Ipak yoʻlining ahamiyati ortib borayotgani sababli, Italiya portlari Markaziy va Sharqiy Yevropa uchun soʻnggi yillarda muhim boʻlib qoldi. Bundan tashqari, tovarlar savdosi Shimoliy Yevropa portlaridan Oʻrta yer dengizi portlariga sezilarli vaqt tejash va atrof-muhitni muhofaza qilish sababli koʻchmoqda. Xususan, Oʻrta yer dengizining eng shimoliy qismida joylashgan Trieste chuqur suv porti Italiya, Osiyo va Yevropa investitsiyalarining nishoni boʻlgan. Milliy ichki suv yoʻllari tarmogʻi 1,477 km (918 mil) kemalar harakatlanishi mumkin boʻlgan daryolar va kanallardan iborat. 2007-yilda Italiya 389,000 ga yaqin fuqarolik aviatsiya samolyotlari va 581 ta savdo kemalariga ega edi.

Kambagʻallik

Milandagi uysizlar

2015-yilda Italiyada qashshoqlik darajasi soʻnggi 10 yildagi eng yuqori darajaga yetdi. Ikki kishilik oila uchun qashshoqlik darajasi oyiga 1,050.95 yevroni tashkil etgan. Mintaqaga qarab, jon boshiga qashshoqlik chegarasi oyiga 552.39 yevrodan 819.13 yevrogacha oʻzgargan. 2015-yilda mutlaq qashshoqlikda yashovchilar soni deyarli 1 foizga oshib, 2014-yildagi 6.8 foizdan 2015-yildagi 7.6 foizga yetdi. Janubiy Italiyada bu raqamlar yanada yuqori boʻlib, 2014-yildagi 9 foizdan 10 foizga oshgan. Shimoliy Italiyada esa bu koʻrsatkich 6.7 foizni tashkil etgan boʻlsa-da, bu ham 2014-yildagi 5.7 foizdan balandroqdir.

Italiyaning milliy statistika agentligi (ISTAT) mutlaq qashshoqlikni hayotiy zarur boʻlgan mahsulot va xizmatlarni sotib olishga imkoniyati yoʻq kishilar toifasi deb taʼriflaydi. 2015-yilda nisbiy qashshoqlik darajasida ham oshish kuzatilib, 2014-yildagi 12.9 foizdan 13.7 foizga koʻtarilgan. ISTAT nisbiy qashshoqlikni mamlakatdagi oʻrtacha daromaddan qariyb yarmiga teng boʻlgan daromad bilan yashovchilar deb belgilaydi. 2016-yil fevral oyidagi ishsizlik darajasi 11.7 foizda qolgan boʻlsa-da, bu koʻrsatkich bir yil davomida deyarli oʻzgarmagan, lekin ish bilan taʼminlanganlik qashshoqlikdan xoli boʻlishni kafolatlamaydi.

Ish bilan band boʻlgan oila aʼzoi bor kishilar orasida ham qashshoqlik 6.1 foizdan 11.7 foizgacha koʻtariladi, yuqori koʻrsatkich asosan zavod ishchilariga tegishli. Yosh avlod orasida bu raqamlar yanada yuqori, chunki ularning ishsizlik darajasi 40 foizdan oshadi. Shuningdek, bolalar ham qashshoqlikdan aziyat chekmoqda. 2014-yilda 0-17 yoshdagi bolalarning 32 foizi qashshoqlik yoki ijtimoiy chetlanish xavfi ostida boʻlgan, bu esa har uch boladan biri degani. Shimolda qashshoqlik darajasi Fransiya va Germaniyaga oʻxshash boʻlsa-da, janubda bu koʻrsatkich deyarli ikki baravar yuqori. ISTATning soʻnggi hisobotiga koʻra, qashshoqlik koʻrsatkichi pasaymoqda. 2022-yilgi ISTAT Qashshoqlik Hisobotiga koʻra, Italiyada 2.18 million oila va 5.6 million kishi mutlaq qashshoqlikda yashaydi.

Eurostat maʼlumotlariga koʻra, 2023-yilgacha Italiyada 63 foiz uy xoʻjaliklari oxirgi pullarini tejashda qiynaladi, bu koʻrsatkich Italiyani Fransiya, Polsha, Ispaniya va Portugaliyadan oʻzib, iqtisodiy qiyinchiliklar eng koʻp tarqalgan Yevropa mamlakatlaridan biriga aylantiradi. Yevropada oʻrtacha koʻrsatkich 45.5 foizni tashkil etadi.

Italiyada oʻrtacha yillik yalpi ish haqi 41,646 yevroni ($44,893) tashkil etadi va mamlakat OECD mintaqasida 21-oʻrinni egallaydi, bu koʻrsatkich Yevropa Ittifoqining oʻrtacha koʻrsatkichidan past. Shunga qaramay, koʻplab italiyaliklar yuqori yashash xarajatlari va mintaqaviy iqtisodiy tafovutlar tufayli asosiy yashash xarajatlarini qoplashda jiddiy qiyinchiliklarga duch kelmoqda. Bu mamlakat boʻylab qashshoqlikning davomiyligi va daromad darajalari oʻrtasidagi kurashni davom ettirmoqda.

Havolalar

• Italian National Institute of Statistic (ISTAT) (Wayback Machine saytida 20 August 2019 sanasida arxivlangan)
• Italy – OECD (Wayback Machine saytida 18 August 2019 sanasida arxivlangan)
• Italy profile (Wayback Machine saytida 25 June 2019 sanasida arxivlangan) at The World Bank
• The leading international footwear exhibition (MICAM) (Wayback Machine saytida 2 September 2019 sanasida arxivlangan)
• Italian Business Facts (Wayback Machine saytida 13 April 2021 sanasida arxivlangan)