Togʻli-Badaxshon muxtor viloyati
Togʻli-Badaxshon muxtor viloyati (tojikcha: Вилояти Мухтори Кӯҳистони Бадахшон) — Tojikiston Respublikasi tarkibidagi muxtor viloyat. 1925-yil 2-yanvarda tashkil etilgan. Viloyat respublikaning sharqiy qismida joylashgan. Shimoldan Qirgʻiziston, sharqdan Xitoy, janub va gʻarbdan Afgʻoniston, shimoli-gʻarbdan respublikaga qarashli tumanlar va Xatlon viloyati bilan chegaradosh. Maydoni 64,2 ming km2. Aholisi 220,600 kishi (2010). Viloyatda 7 tuman, 1 shahar (Xorugʻ), 43 qishloq bor. Markazi — Xorugʻ shahri.
| muxtor viloyat | |
|---|---|
| Maʼmuriy markazi | Xorugʻ |
| Asos solingan sanasi | 2-yanvar 1925-yil |
| Rais | Qodir Qosimiy |
| Rasmiy tili | tojikcha, pomircha |
| Aholi (2013) |
▼210,200[1]. (3 % , (5-oʻrin) |
| Zichligi | 3,3 kishi./km² |
| Millatlar tarkibi | pomirlar — 94,0 %, qirgʻizlar — 5,8 %[2] |
| Dinlar tarkibi | Musulmonlar |
| Maydoni | 64 200 km² (44,9 %, 1-oʻrin) |
| Balandligi dengiz sathidan Baland choʻqqisi |
7496 m |
| Vaqt mintaqasi | UTC+6 |
| Qisqacha | GB |
| Kod ISO 3166-2 | TJ-BG |
| Indeks FIPS | TI01 |
| Telefon kodi | +992 3522 |
| Pochta indeksi | 736000 |
| Avtomobil raqami kodi | 04РТ |
| Xaritada | |
 | |
| 38°0′0″N 73°0′0″E / 38.00000°N 73.00000°E | |
Tarixi
tahrirViloyat hududida qadimdan aholi yashab kelgan. Mil. av. 6—4 asrlarda sak qabilalari, miloddan avvalgi 2-asrda esa toxarlar va boshqa xalqlar yashagan[3]. Viloyat (yoki uning bir qismi) uzoq oʻtmishdan turli davlatlar va sulolalar — eftalit (haytal)lar davlati (mil. 5-asr), Turk xoqonligi (6-asrdan), Somoniylar (9—10-asrlar, Gʻuriylar (12-asr), moʻgʻullar (13-asr), Temuriylar (15—16-asrlar), Shayboniylar (16-asrning oxiri) va Ashtarxoniylar tarkibida boʻlib keldi. Soʻng Buxoro amirligi va Qoʻqon xonligi tasarrufiga oʻtgan. 1274-yil Badaxshondan oʻtgan Marko Polo maʼlumotlariga koʻra[4], bu yerda kumush, laʼl va boshqa qimmatbaho toshlar qazib olingan. 1923-yil iyulida Togʻli Badaxshon viloyat sifatida Turkiston Muxtor Respublikasi tarkibiga qoʻshilib, 1925-yilda Tojikiston Muxtor Respublikasi tarkibiga kiritilgan[5].
Hududiy boʻlinishi
tahrirViloyatda bitta shahar — Xorugʻ, 7 tuman, 43 qishloq bor:
| № | Birlikning nomi maʼmuriy- hududiy boʻlinishi |
Aholisi (31.12.2009) ming kishi |
Maydoni ming km² |
Aholi zichligi kishi/km² |
|---|---|---|---|---|
| 1 | Xorugʻ shahri | 29,3 | 0,0 | maʼlumot yoʻq |
| 2 | Vanj tumani | 30,7 | 4,4 | 6,98 |
| 3 | Darvoz tumani | 23,9 | 2,8 | 8,54 |
| 4 | Ishkoshim tumani | 28,7 | 3,7 | 7,76 |
| 5 | Murgʻob tumani | 17,2 | 38,5 | 0,45 |
| 6 | Roshtqala tumani | 26,9 | 4,3 | 6,26 |
| 7 | Roʻshon tumani | 25,5 | 5,9 | 4,32 |
| 8 | Shugʻnon tumani | 38,4 | 4,6 | 8,35 |
| Jami | 220,6 | 64,2 | 3,44 |
Geografiyasi
tahrirViloyat hududi Pomir togʻlarida joylashgan. U gʻarbiy (kichik) va sharqiy (katta) qismlarga boʻlinadi. Gʻarbiy qismi pastroq boʻlib, parchalanib ketgan. Panj daryosi oʻng irmoqlarining chuqur togʻ vodiylari gʻarbdan sharqqa kesib oʻtadi. Ularni vodiy tubidan 3000–4000 m balandlikdagi tizmalar ajratib turadi. Sharqiy qismi baland tekis togʻlik boʻlib, yassi vodiy va soyliklar ustidan koʻtarilib turadi. Gʻarbiy qismida eng past joylar 1500 m dan, sharqiy qismida 3600 m dan past emas[6].
Iqlimi va ichki suvlari
tahrirGʻarbiy qismining iqlimi moʻtadil kontinental. Yanvarning oʻrtacha harorati — 19,6 °C, iyulniki 13 °C (Murgʻob), yillik yogʻin — 60–70 mm. Gʻarbiy qismining asosiy daryolari: Panj va uning irmoqlari (Vanj, Yazgʻulom, Bartang, Gʻunt (Shoxdara bilan birga). Sharqiy qismining daryolari: Murgʻob (Oqsuv bilan birga), Alichur. Koʻl koʻp emas. Sharqiy qismida oqmas koʻllardan Qorakoʻl (eng yirigi), Shoʻrkoʻl, Rangkoʻl va boshqalar. Oqar koʻllardan — Sarez koʻli, Yashilkoʻl va Zoʻrkul.
Tabiati
tahrirGʻarbiy qismining tuproqoʻsimlik qoplami qamma mintaqalarida ham kserofit hususiyatga ega: quyi mintaqalarda — choʻldasht tuproqlarda shuvoq, chalov, betaga, togʻ choʻqqilari yaqinida yostiqsimon oʻtlar (akantolimonlar), bardidoshlar, kobreziya oʻsadi. Daryo chetlarida tol, terak, jiyda, yon bagʻirlarda siyrak holda archazorlar bor. Sharqiy qismida — balandtogʻ choʻl tuproqlarida teresken va yostiqsimon oʻtlar uchraydi. Yovvoyi hayvonlardan boʻri, tulki, tovushqon, yoʻlbars, togʻ echkisi, uzun dumli sugʻur, yirik yirtqich qushlar bor. Gʻarbida silovsin, jayra, qobon, sharqida arxar yashaydi. Daryo va koʻllarda baliq koʻp. Xorugʻ shahri yaqinida 1933-yildan Pomir Botanika bogʻi faoliyat koʻrsatadi.
Foydali qazilmalari
tahrirFoydali qazilmalardan: togʻ billuri, oltin, kumush, simob, volfram, molibden, osh tuzi, asbest, koʻmir; qimmatbaho toshlardan laʼl, lojuvard va boshqalar; marmarning bir necha turi bor. Oʻnlab buloqlar boʻlib, ular orasida Garmchashma shifobaxsh bulogʻi respublikadan tashqarida ham mashhur.
Qishloq xoʻjaligi
tahrirViloyat iqtisodiyotida qishloq xoʻjaligining oʻrni katta. Viloyat gʻarbida yashovchi aholi dehqonchilik va chorvachilik, sharqidagi aholi faqat chorvachilik bilan shugʻullanadi. Qoʻtos yetishtiruvchi xoʻjaliklar ham mavjud. Gʻallachilik va pillachilik rivojlangan. Bogʻdorchilik, kartoshka va sabzavotchilik hamda tamakichilik bilan ham shugʻullaniladi. Hunarmandchilikda gilam toʻqiladi va kigiz bosiladi[7].
Sanoati
tahrirSanoatining energetika (Xorugʻ, Qalʼai Xumb, Vanj, Oqsuv GESlari), yengil, oziq-ovqat (non, sut, goʻsht zavodlari) tarmoqlari rivojlangan. Osh tuzi, oltin, togʻ billuri va boshqa qimmatbaho toshlar konlari aniqlanib, ayrimlarida qazish ishlari olib borilmoqda. Asosiy avtomobil yoʻli Xorugʻ — Oʻsh (697 km) va Dushanbe — Xorugʻ (528 km). Dushanbe — Xorugʻ havo yoʻli mavjud. Rudakiy nomidagi viloyat musiqali teatri, kutubxonalar ishlab turibdi.
Manbalar
tahrir- ↑ Агентство по статистике при Президенте Республики Таджикистан. „Численность населения Таджикистана на 1 января 20 1 3 года“ (ru) (2013-yil 1-yanvar). 2013-yil 21-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 19-sentyabr. (Wayback Machine saytida 2013-09-21 sanasida arxivlangan)
- ↑ Михаил Тульский Итоги переписи населения Таджикистана 2000 года: национальный, возрастной, половой, семейный и образовательный составы № 191 - 192 21 февраля - 6 марта 2005 Демоскоп Weekly ISSN 1726-2887
- ↑ Ministry of Foreign Affairs, the Peopleʼs Republic of China. „Chinaʼs Territorial and Boundary Affairs“ (2003). Qaraldi: 27-noyabr 2009-yil.
- ↑ http://tajikistan.orexca.com/gorno_badakhshan_region.shtml
- ↑ 中国近代史课程教案, 2007-08-06da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 2013-09-18
- ↑ „Tajikistan clashes: 'Many deadʼ in Gorno-Badakhshan“. BBC News (24-iyul 2012-yil). Qaraldi: 25-iyul 2012-yil.
- ↑ Population census of Tajikistan, 2000 on demoscope.ru (Ruscha)
| Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan. |