Vikipediya

Yangi Zelandiya iqtisodiyoti

Yangi Zelandiya iqtisodiyoti – erkin bozor tamoyillariga asoslangan yuqori darajada rivojlangan iqtisodiyot[22]. Ushbu iqtisodiyot nominal YaIM boʻyicha jahonda 52- va Xarid Qobiliyati Pariteti indeksiga koʻra 62- eng yirik iqtisodiyotdir. Yangi Zelandiya dunyodagi eng globallashgan va xalqaro savdoga, asosan Xitoy, Avstraliya, Yevropa Ittifoqi, AQSh, va Yaponiya bozorlariga, yuqori darajada integratsiyalashgan iqtisodiyotlaridan biriga ega. Yangi Zelandiyaning Avstraliya bilan 1983-yilgi Yaqin Iqtisodiy Hamkorlik shartnomasi uning Avstraliya iqtisodiyoti bilan yaqin bogʻlanganini koʻrsatadi.

Yangi Zelandiya iqtisodiyoti

Oklend biznes markazining tungi koʻrinishi
Valyutasi Yangi Zelandiya dollari (NZD, NZ$)
1 Iyul– 30 Iyun[1]
Savdo tashkilotlari
 APEC, JST and OECD
Mamlakat guruhi
Statistikalar
Aholi 5,223,100 kishi (2023-yil iyun oyi holatiga koʻra)[4]
YaIM
YaIM darajasi
YaIM oʻsishi
  • 2.4% (2022)[6]
  • 1.1% (2023f)[6]
  • 0.8% (2024f)[6]
Jon boshiga YaIM
Aholi jon boshiga YaIM darajasi
Tarmoqlar boʻyicha YaIM
  • 7.3% (2022-yil iyun)[8]
Qashshoqlik chegarasidan past aholi
 11.0% (nisbiy; 2014)[9]
Ishchi kuchi
  • 2.820 million (2022-yil 2-chorak)[12]
  • Decrease 68.5% bandlik darajasi (2022-yil 2-chorak)[12]
  • Decrease 70.8% aholining iqtisodiyotda ishtiroki darajasi (2022-yil 2-chorak)[12]
Ishchi kuchi kasb boʻyicha
Ishsizlik
  • ▲ 3.3% (2022-yil 2-chorak)[12]
  • ▲ 96 000 (2022-yil 2-chorak)[12]
Oʻrtacha yalpi ish haqi
 NZ$5,882 / $3,455.82 oylik[14] (2022)
NZ$4,698 / $2,758.99 oylik[15][16] (2022)
Asosiy ishlab chiqarish
 Oziq-ovqatni qayta ishlash, Qishloq xoʻjaligi, Oʻrmonchili, Qoʻy yungi, Turizm, Moliyaviy xizmatlar
▬ 1-oʻrin (juda oson, 2020)[17]
Eksport $72.8 milliard (MY 2022/23)[18]
Eksport tovarlari
 Sut mahsulotlari, goʻsht, yogʻoch, meva, vino, stanok va boshqa qurilmalar, baliq va dengiz mahsulotlari
Asosiy eksport hamkorlari
Import $88.8 milliard (MY 2022/23)[18]
Import tovarlari
 Neft, avtomobillar, stanoklar va boshqa qurilmalar, elektronika, tekstil, plastik
Asosiy import hamkorlari
XYI hajmi
  • $84.19 milliard (2017-yil 31-dekab)[13]
  • Abroad: Decrease $16.74 milliard (2016-yil 31-dekabr)[13]
Joriy hisob
 Decrease −$5.471 milliard (2017)[13]
NZ$156.181 milliard (YaIMning 53%i) (2018-yil dekabr)[19] NZ$86.342 milliard (YaIMning 30.5%i) (2018-yil fevral)[20]
Davlat moliyasi
▼ YaIMning 31.7%i (2017dan beri)[13]
+1.6% (YaIMning) (2017)[13]
Daromadlar 74.11 milliard (2017)[13]
Asosiy maʼlumotlar manbasi: Markaziy razvedka boshqarmasi Jahon faktlar kitobi
Barcha qiymatlar, agar boshqacha koʻrsatilmagan boʻlsa, AQSh dollarida keltirilgan.
Yangi Zelandiya iqtisodiyotining grafik koʻrinishi

Yangi Zelandiyaning iqtisodiyoti rasmiy va norasmiy tashkilotlardan iborat boʻlib, ushbu tashkilotlar davlat va xususiy sektorga boʻlingan. Iqtisodiyot kuchli xizmat koʻrsatish sektoriga ega. 2013-yilgi jami YaIMning 63%i ushbu sektor hissasiga toʻgʻri kelgan[23]. Yirik orol davlat sifatida bir talay tabiiy resurslar va mineral boyliklarga egalik qiladi[24]. Sanoatning muhim ishlab chiqarish yoʻnalishlariga alyumin ishlab chiqarish, oziq-ovqatni qayta ishlash, metal ishlab chiqarish, hamda yogʻoch va qogʻoz sanoatlari kiradi. Konchilik, ishlab chiqarish, elektr energiya, gaz, suv, va chiqindilarni qayta ishlash YaIMning 16.5%ini tashkil etadi[23]. Birlamchi sektor Yangi Zelandiya eksportining YaIMning 6.5%ini tashkil etsa-da, hali ham eksport hissasida yetakchilikni saqlab qolmoqda[23]. Axborot texnologiyalari sektori esa tezlik bilan oʻsib bormoqda[25].

Yangi Zelandiyaning asosiy kapital bozori Yangi Zelandiya Exchange (NZX) boʻlib, NZXning umumiy bozor kapitallashuvi $226 milliardga baholanadi[26]. Yangi Zelandiyaning pul birligi Yangi Zelandiya dollari (norasmiy nomi „Kivi dollari“) Tinch okeanining toʻrtta hududida amal qiladi. Yangi Zelandiya dollari jahon savdosida eng koʻp foydalaniladigan 10-raqamli valyutadir[27].

Tarixi

tahrir
Asosiy maqola: Yangi Zelandiyaning iqtisodiy tarixi
Qishloq xoʻjaligi ayniqsa sutchilik sektori Yangi Zelandiya eksportining asosiy qismini tashkil etadi
Kinleith Mill zavodining osmondan koʻrinishi. Yangi Zelandiya iqtisodiyotining muhim qismi oʻrmonchilik sektori hissassiga toʻgʻri keladi

Koʻp yillar davomida Yangi Zelandiya iqtisodiyoti qishloq xoʻjaligining yung, goʻsht, va sut mahsulotalari ishlab chiqarish kabi tor sohalariga ixtisoslashgan edi. 1850-yillardan to 1970-yillargacha ushbu mahsulotlar Yangi Zelandiyaning eng qimmatli eksport tovarlari boʻlib, Yangi Zelandiyaning iqtisodiy muvaffaqiyatini belgilab bergan[28]. Misol uchun, 1920-yildan 1930-yilning oxirlarigacha, sut mahsulotlarining eksport kvotasi jami eksportning odatda 35%ini egallagan va baʼzi yillari esa bu koʻrsatkich 45%gacha ham yetib borgan[29]. Ushbu mahsulotlarga nisbatan talabning yuqoriligi 1951-yilgi iqtisodiy portlashda oʻzini aksini topgan. Bu paytda Yangi Zelandiya oʻtgan 70 yil davomidagi dunyoning eng yuqori yashash standartlariga ega boʻldi[30].

1960-yillarda ushbu tovarlar narxi qulay boshladi, va 1973-yilda Birlashgan Qirollikning Yevropa iqtisodiy hamjamiyatiga qoʻshilishi Yangi Zelandiyaning Qirollik bilan imtiyozli savdo shartnomasining tugatilishiga olib keldi. Bu ham 1970-yildan 1990-yilgacha Yangi Zelandiyaning kishi boshiga YaIM(moslangan Xarid Qobiliyati Pariteti boʻyich)i OECDning oʻrtacha koʻrsatchkichining 115%idan 80%igacha qulashiga qisman sabab boʻlgan[31].

1984- va 1993-yillar oraligʻida Yangi Zelandiya nisbatan yopiq va markazlashgan iqtisodiyotdan OECD tarkibidagi eng ochiq iqtisodiyotga aylandi[32]. Koʻpincha Yangi Zelandiyada Rogernomics deb ataladigan ushbu jarayonda keyingi hukumatlar iqtidisodiyotni liberallashtirishga qaratilgan davlat siyosatini amalga oshirdi.

2005-yil Jahon Banki Yangi Zelandiyani dunyodagi biznes yuritish uchun eng qulay davlat deb atagan[33][34]. Iqtisodiyot diversifikatsiyalashdi va 2008-yilga qadar turizm mamlakatning eng asosiy va katta valyuta yaratadigan sohasiga aylandi[35].

Dastlabki yillar

tahrir

Yangi Zelandiyaning yevropaliklar tomonidan koloniyallashtirilishiga qadar Maori xalqi natural xoʻjalikka asoslangan iqtisodiyotga ega edi, ushbu iqtisodiyot hapū kabi sodda birliklardan iborat boʻlgan[36]. 1790-yillardan boshlab ingliz, fransuz, amerikaliklarning kit va tulen ovlovchi hamda savdo kemalari Yangi Zelandiya suvlariga kela boshladi. Ularning ekipaji miltiq va metall buyumlar kabi yevropa mahsulotlarini Maorilarga oziq-ovqat, yogʻoch, zigʻir uchun ayirboshlagan[37]. Yevropaliklarning oʻsayotgan qonunsizligi va Yangi Zelandiya Company tomonidan Yangi Zelandiyani qonuniy koloniyaga aylantirish rejalari 1840-yilda Yangi Zelandiyani rasman koloniyaga aylantirishni koʻzda tutgan Waitangi Shartnomasini imzolanishiga olib kelgan ikki asosiy faktor edi. Koʻchmanichilar 1860-yillargacha oziq-ovqat uchun maorilarga bogʻliq boʻlgan[36][37]. Undan buyogʻiga immigrantlar fermerlik orqali oʻz-oʻzini taʼminlay oladigan darajaga yetdi va oltin kabi turli xil mineral boyliklarni qazib olishni boshladi. Koʻchmanchilarning manzilgohlari ushbu resurlarning qazib olish hududlarida atroflarida gullab-yashnadi. 1880-yillardagi oltin vasvasasi tufayli oqib kelgan sarmoyalar Dunedinni Yangi Zelandiyadagi eng boy shaharga aylantirdi[38].

Qoʻychilik fermalari Wairarapa hududida birinchi shakllandi va tez orada Southlandning sharqiy qirgʻoqidan to East Capega qadar tarqaldi va bu hodisa oddiy yoʻllar va transportning paydo boʻlishiga olib keldi. Fermerlik uchun yerlarning katta qismi esa maorilardan olingan edi. Qoʻylar soni juda tez oʻsdi va 1850-yillarning oʻrtalariga kelib Yangi Zelandiyada allaqachon bir million qoʻy mavjud edi, bu raqam 1870-yillarning boshiga kelib naqd 10 millionga yetdi[28]. Dastlab Vellington manzilgohidan eksport qilingan yung esa 1850-yillargacha eng katta eksport tovariga aylandi. Muzlatilinmagan goʻsht va sut mahsulotlari eng uzogʻi Avstraliyagacha eksport qilingan[28].

1870-yillarda Julius Vogel koloniyaning ham gʻaznachisi ham bosh vaziri edi. U Yangi Zelandiyani Janub Britaniyasi sifatida tasvirlagan[39] va yoʻl, temir yoʻl, telegraf va koʻpriklar infratuzilmasini rivojlantirishga davlat hisobidan katta sarmoyalar kiritishni boshladi[40]. Bunday oʻsish City of Glasgow Bank bankining 1878-yilda qulaganidan keyin sekinladi, bu esa oʻsha vaqtdagi dunyoning moliyaviy poytaxti boʻlgan Londondan kreditlar olinishiga olib keldi. Iqtisodiy faoliyat bundan keyingi yillarda ancha pasaydi, bu jarayon 1882-yilda muzlatgichning ixtiro qilinishiga qadar davom etdi[30]. Bu ixtiro Yangi Zelandiyaga goʻsht va boshqa muzlatilgan mahsulotlarni Birlashgan Qirollikkacha eksport qilish imkonini berdi. Muzlatgich texnologiyasi iqtisodiyotni rivojlanish yoʻlini belgilab bergan boʻlsada, bu Yangi Zelandiyaning iqtisodiy jihatdan Britaniyaga bogʻliq qilib qoʻydi.

Muzlatgich texnologiyasining muvaffaqiyati mamlakatdagi fermerlikning oʻzishiga hamda rivojlanishiga toʻgʻridan-toʻgʻri sababchi edi. XIX asrda iqtisodiy faoliyat asosan Yangi Zelandiyaning Janubiy Orolida sodir boʻlardi. 1900-yillardan boshlab qoʻychilikka noqulay boʻlgan Shimoliy, Waikato va Taranaki orollarida ham sutchilik fermerligi shakllana boshladi. Sutchilik rivojlangani sari Shimoliy Orol ham iqtisodiyotning muhim qismiga aylanib bordi[41]. Orollardagi yer ishlovi va fermerlikning oʻsishi natijasida Britaniya goʻsht va boshqa hayvon mahsulotlari uchun yagona bozorga aylandi. Sutchilik fermerligining shakllanishi Yevropadagi kuchli bozor talabiga javob sifatida koʻrish mumkin[42]. Bu esa nafaqat Yangi Zelandiya qishloq xoʻjaligini, iqtisodini, va ishlab chiqarish texnikalarini keskin oʻzgartirdi, balki sut mahsulotlari ishlab chiqarish uchun zarur boʻlgan mehnat migratsiyasiga ham olib kedli[42].

XX asr

tahrir

1934-yil 1-avgust kuni Yangi Zelandiya Rezerv Banki Yangi Zelandiyaning markaziy banki sifatida tashkil etildi. Yangi Zelandiya valyuta siyosati Birlashgan Qirollik toominidan belgilanishiga qadar, Yangi Zelandiya funti xususiy banklar tomonidan muomalaga chiqarilgan. Mustaqil markaziy bank Yangi Zelandiya hukumatiga birinchi marta valyuta siyosati ustidan nazoratni berdi[43]. Yangi Zelandiya 1967-yil Yangi Zelandiya dollarini muomalaga kiritishiga qadar valyutasi sterling hududi ichida edi va bu esa Yangi Zelandiya funtini Britaniya funt sterlinggiga bogʻlaganligini anglatardi[44]. 1967-yilda Yangi Zelandiya dollarining muomalaga kiritildi va uning qiymati AQSh dollariga bogʻlandi[44].

XX asrning oʻrtalariga kelib chorvachilik mahsulotlari Yangi Zelandiya eksportining 90%idan koʻpini tashkil etgan[41] va 1950-yillarda ushbu eksportning 65%i Britaniya bozoriga ketardi. Kafolatlangan narxlar va ishonchli bozor Yangi Zelandiyaning boshqa davlatlardan import mahsulotlariga yuqori tariflar qoʻyishiga olib keldi. Kuchli import nazorati mahalliy ishlab chiqaruvchilarga oʻxshash mahsulotlarni mahalliy darajada ishlab chiqarish imkonini berdi, natijada Yangi Zelandiyada mavjud boʻsh ish oʻrinlari bazasini kengaydi va bir vaqtning oʻzida chet-elning yuqori narxdagi tovarlari bilan raqobatlashishini taʼminaldi.

Bu farovonlik darajasi 1955-yilda Britaniyaning Yangi Zelandiya eksportiga nisbatan kafolatli narxlar siyosatini toʻxtatishiga qadar davom etdi[45]. Bundan buyogʻiga Yangi Zelandiya eksport daromadini erkin bozor belgilay boshladi. 1950- va 1960-yillar davomida eksport sektori endi Yangi Zelandiyaning oʻsib borayotgan istemolchilik madaniyati talab qilayotgan import darajasini qoplay olmasdi, va natijada mamlakatning yashash standartlari pasayishni boshladi.

Tiwai Point Aluminium Smelter alyumin eritish zavodi 1971-yil ochilgan

Britaniya 1961-yilda Yevropa Iqtisodiy Hamjamiyatiga qoʻshilish uchun ariza topshiradi, ammo arizaga Fransiya tomonidan veto beriladi. Keith Holyoake hukumati bunga Yangi Zelandiya eksport bozorlarini diversifikatsiyalash harakatlari orqali javob beradi. 1965-yilda erkin savdo shartnomasi (Avstraliya Yangi Zelandiya Erkin Savdo Shartnomasi)ni imzolashi,[46] va Gong Kong, Jakarta, Saygon, Los-Anjeles and San Francisco shaharlarida yangi diplomatik vakolatxonalarni ochishi ushbu harakatlardan bir qismidir[29]. 1967-yilda Britaniya YIIga kirish uchun yana ariza topshiradi, va 1970-yilda aʼzolik shartlari boʻyichaa muzokaraga kirishadi. Holyoakening oʻrinbosari Jack Marshall (1972-yil vaqtinchalik Bosh Vazir boʻlgan) Yangi Zelandiya eksport tovarlarining Birlashgan Qirollikka davomiy kirishini nazarda tutgan „Lyuksemburg Shartnomasi“ni imzolashga erishadi.[47]

1973-yil 1-yanvarda Britaniya YIIga toʻliq aʼzolikni qoʻlga kiritadi, va Lyuksemburg Shartnomasidan tashqari Yangi Zelandiya bilan tuzilgan hamma savdo shartnomalarini tugatadi[47]. Ushbu yilning oxiriga kelib Yangi Zelandiyaning faqatgina 26.8% eksporti Britaniya hissasiga toʻgʻri keladi[48]. Bu esa yashash standartlariga katta taʼsir koʻrsatadi. 1953-yilda Yangi Zelandiya dunyodagi eng yuqori uchinchi yashash standartiga ega davlat edi. 1978-yilga kelib bu koʻrsatkich 22-oʻringa tushib ketadi[45].

Oʻzining doimiy bozoriga cheklanmagan kirish huquqidan ayrilgan Yangi Zelandiya muqobil eksport bozorlarini qidirishni va iqtisodiyotni diversifikatsiyalashni davom ettirdi. Marshallni oʻrnini egallagan Norman Kirk hukumati who succeeded Marshall, put greater emphasis on expanding Yangi Zelandiya tashqi savdosini kengaytirishga yanada katta urgʻu bera boshladi, ayniqsa Janubi-sharqiy Osiyo bilan. 1973-yil oktyabrdagi Arab-Isroil urushi oʻlaroq Yaqin Sharqlik neft ekportchilari neft embargosini eʼlon qiladi. Bu esa 1973-yilgi neft inqiroziga sabab boʻladi va Yangi Zelandiyaning achinarli ahvoldagi iqtisodiy holatini yanada yomonlashtirdi. Transport va import mahsulotlari narxining keskin koʻtarilishi inflatsiyani juda ham oʻstirib yubordi, bu esa yashash standartlarining qulashiga olib keldi[49].

Think Big

tahrir

Erondagi Islom Inqilobi natijasida yuzaga kelgan 1979-yilgi energiya inqirozi oʻsha davrda(1975-va1984-)gi mamlakatning bosh vaziri Robert Muldoon Think Big nomli iqtisodiy strategiyasini joriy etadi. Yangi Zelandiyaning boy tabiiy gazi uchun yirik hajmdagi sanoat zavodlari quriladi. Eksport uchun yangi turdagi mahsulotlar paydo boʻladi, jumladan ammiak, karbamid oʻgʻitlari, metanol va benzin ishlab chiqarildi. Yangi Zelandiyaning neft importiga qaramligini oldini olish uchun yuqoridagi islohotlar amalga oshirildi va bu maqsad yoʻlida elektrdan foydlanish kengaytirildi[35]. Misol uchun shu maqsad yoʻlida Yangi Zelandiyaning North Island Main Trunk temir yoʻli elektrlashtirildi[35].

Boshqa shunday loyihalarga elektrga boʻlgan oʻsib borayotgan talabni qondirish uchun Clutha daryosida Clyde toʻgʻoni qurildi va ishlab chiqarilgan elektr Glenbrookdagi kengayotgan New Zealand Steel zavodiga ham yoʻnaltirila boshlandi[50].

1971-yilda ochilgan Tiwai Point Aluminium Smelter alyumin eritish zavodi Think Big strategiyasi doirasida yangilangan va har yili taxminan NZ$1 milliardlik eksport amalga oshirgan[51].

Afsuski bu loyihalarning aksariyati 1980-yillardagi neft narxlarining tushishi fonida ishga tushiriladi. Xom neftning narxi barreliga 1980-yildagi $90dan bir necha yil ichida $30gacha tushib ketdi. Davlat hisobiga olingan qarzlar tufayli ishga tushirilgan ushbu loyihalar davlat qarzini 1975-yil Muldoon bosh vazirlikka $4.2 milliarddan 9 yildan soʻngi $21.9 milliardgacha oshirib yuborgan. Inflatsiya yuqoriligacha qolaverdi. 1980-yillarda oʻrtacha inflatsiya 11%ni tashkil etdi[49]. Ishchilar Partiyasi 1984-yili hukumatga kelganda davlat aktivlarining keng koʻlamli sotish kompaniyasining bir qismi oʻlaroq ushbu loyihalarning aksariyatini xususiy sektorga sotib yubordi[50]

Ammo Muldoon hukumati deregulyatsiya yoʻlida bir necha qadamlar ham qoʻygan edi. Misol uchun 1982-yilda hukumat yuklarni 150 kmdan ortiq masofaga tashiydigan avtotashuvchilar uchun transportni litsenziyalash cheklovlarini olib tashladi[52].

Rogernomics

tahrir

1984-iyulda saylangan Ishchilar Partiyasi hukumati iqtisodiyotga davlatning aralashuvini cheklab erkin bozor tomoyillari bozorni boshqarishiga yoʻl ochib berdi. Ushbu islohotlar keyinchalik „Rogernomics“ nomi bilan tanildi. Rogernomics atamasi 1984-yildan to 1988-gacha moliya vaziri boʻlgan Roger Douglas sharafiga qoʻyilgan. Islohotlar markaziy bankni siyosiy qarorlardan mustaqil qilish, yuqori lavozimli davlat xizmatchilari uchun ish shartnomalari, davlat sektori moliyasini isloh qilish, soliq betarafligi, subsidiyadan holi qishloq xoʻjaligi, va raqobatli sektorda betaraf boʻlishni oʻz ichiga oladi. Hukumat subsidiyalari jumladan qishloq xoʻjaligi uchun subsidiyalar bekor qilindi, import cheklovlari yengillashtirildi, valyuta kursi erkinlashtirildi, davlatning markaziy bank foiz stavkasi, maoshlar, va narxlar ustidan nazorati bekor qilindi, va individual soliq toʻlovchilar uchun soliq yuki qisqartirildi. Qattiq valyuta siyosati va hukumatning budjet defitsitini qisqartirish uchun qilingan katta qadamlar 1987-yilgi 18%dan yuqori inflatsiyani tushirgan. Davlat egalik qiladigan korxonalarni 1980- va 1990-yillardagi deregulatsiyalash davlatning iqtisodiyot rolini kamaytirdi va davlat qarzlarining bir qismini toʻlab boʻlinishiga olib keldi.

Yangi hukumat saylangandan bir kun oʻtib almashinuv kursi inqiroziga duch keldi. Spekulyatorlar hukumat oʻzgarishi Yangi Zelandiya dollarining 20% devalvatsiyasiga olib kelishini kutgan edi. Bu Muldoonning devalvatsiya qilishdan bosh tortishi tufayli 1984-yilgi Yangi Zelandiya konstitutsiyaviy inqiroziga olib keldi va valyuta inqirozini yanada kuchaytirdi. Natijada, dollar 1985-yil 4-martda erkin almashinuviga qoyib yuborildi, bu esa dollar qiymatining bozor bilan oʻzgarishiga imkon berdi[53]. Dollar almashinuvi erkinlashtirilishidan oldin, dollar valyutalar savatchasiga bogʻlangan edi[53].

Moliyaviy bozorlar deregulatsiya qilindi va import tovarlariga bojxona tariflari kamaytirildi yoki bosqichma-bosqich olib tashlandi. Shuningdek, sanoatning koʻplab sohalarini, xususan, qishloq xoʻjaligini subsidiyalash bekor qilindi yoki sezilarli darajada qisqartirildi. Daromad va korporativ soliqlar kamaytirildi va yuqori marginal soliq stavkasi 66% dan 33% gacha tushirildi. Ular dastlab 10% ga belgilangan tovar va xizmatlar soligʻi (GST) bilan almashtirildi, keyinchalik soliq 1989-yilda 12.5% va 2010-yilda 15% ga koʻtarildi. Umumiy pensiyaga ustama soligʻi ham kiritildi[37]. Koʻplab hukumat idoralari korporatizatsiya qilindi va 1987-yil 1-apreldan boshlab foyda olish talab qilinadigan davlatga tegishli korxonalarga aylantirildi. Yangi korporatsiyalar minglab ish oʻrinlarini qisqartirib, ishsizlikni oshishiga sabab boʻldi; Electricity Corporation 3,000; Coal Corporation 4,000; Forestry Corporation 5,000; New Zealand Post 8,000 ta ish oʻrnini tugatdi[54].

Saksoninchi yillar boshidagi ish haqi va narxlarning muzlatilishi qatoriga moliyaviy cheklovlarning olib tashlanishi va investitsiya imkoniyatlarining yoʻqligi kabi omillar qoʻshilib Yangi Zelandiya aksiyalar bozorida spekulyativ pufakcha yaratdi. Bu esa 1987-yilda aksiyalar bozorining qulashiga olib keldi, bunda Yangi Zelandiya aksiyalar bozori 1987-yildagi choʻqqisidan 60% ga kamayib, tiklanishiga bir necha yillar ketdi[55][56].

Inflatsiya Yangi Zelandiya iqtisodiyoti uchun doimiy katta muammo boʻlib qolaverdi. 1985-yildan 1992-yilgacha inflatsiya yiliga oʻrtacha 9% ni tashkil etdi va iqtisodiyot turgʻunlikka yuz tutdi[57]. Ishsizlik darajasi 3.6% dan 11% ga koʻtarildi[58], Yangi Zelandiya kredit reytingi ikki marta pasaytirildi va tashqi qarz toʻrt baravar oshdi[57]. 1989-yilda qabul qilingan Rezerv Banki toʻgʻrisidagi qonun qattiq pul-kredit siyosatini yaratdi va u faqat Rezerv Banki rahbari nazorati ostida edi. Shundan soʻng Rezerv Bank eʼtiborini inflatsiyani past va barqaror saqlashga qaratdi, buning uchun asosiy vosita sifatida Yangi Zelandiyada pul qarz olish narxi (OCR)dan foydalandi. Natijada, inflatsiya darajasi 1970-yillardagi 12%[49] dan 1990-yillarda oʻrtacha 2.5% ga tushdi. Biroq, pul-kredit siyosatining kuchaytirilishi 1990-yillarning boshlarida ishsizlikning oshishiga olib keldi[59].

Yangi Zelandiyaning pul hajmi va inflatsiyasi
  M3 money supply increases
  Uy-joy inflatsiyasi
  Iste'mol narxlari indeksi

Leyboristlar partiyasi Rogernomics boʻyicha katta boʻlinishga duch keldi, ayniqsa 1987-yildagi aksiyalar bozorining qulashi va uning iqtisodiyotga taʼsiridan soʻng. Bozorning qulashi va uning oqibatlari Yangi Zelandiyani dunyoning qolgan davlatlari bilan birga 1990-yillarning boshlarida turgʻunlikka tushirdi. Milliy Partiya 1990-yilgi umumiy saylovda hokimiyatga qaytdi va Ruth Richardson bosh vazir Jim Bolger qoʻl ostida moliya vaziri boʻldi. Yangi hukumat yana bir katta iqtisodiy muammoga duch keldi. Bu davlatga qarashli Bank of New Zealandni inqirozdan saqlab qolish hamda faoliyatini davom ettirish uchun pul ajratish masalasi edi.

Richardsonning 1991-yildagi birinchi byujeti, „Mother of all Budgets“ laqablni oldi[60], byujet doimiy fiskal kamomad va qarz olishni davlat xarajatlarini qisqartirish orqali hal etishni koʻzda tutgandi. Ishsizlik va ijtimoiy taʼminot nafaqalari qisqartirildi va davlat uylarida „bozor ijara haqlari“ joriy etildi. Bu baʼzi hollarda kam daromadli odamlarning ijara haqlarini uch baravarga oshirdi[61]. Richardson shuningdek, shifoxona va maktablarda foydalanuvchi toʻlovlarini joriy qildi[60]. Bu islohotlar kinoya bilan „Ruthanasia“ deb nomlanadi.

Bu vaqtga kelib, Yangi Zelandiya iqtisodiyoti jiddiy ijtimoiy muammolarga duch keldi; 1989-yildan 1992-yilgacha kambagʻallikda yashaydigan yangi zelandiyaliklar soni kamida 35% ga oʻsdi[57]; islohotlarning vaʼda qilingan iqtisodiy foydalari hech qachon koʻrinish bermadi.[62] 1986-87 va 1993-94 yillarda jon boshiga yalpi ichki mahsulot (YaIM) turgʻunlashdi va 1992-yil martga kelib ishsizlik 11.1% ga koʻtarildi[63]. 1985-1992 yillarda Yangi Zelandiya iqtisodiyoti 4.7% ga oʻsdi, vaholaki xuddi shu davrda qolgan OECD aʼzolarining iqtisodiyoti oʻrtacha 28.2% ga oʻsgan edi[64]. 1984-yildan 1993-yilgacha inflatsiya yiliga oʻrtacha 9% ni tashkil etdi, Yangi Zelandiya kredit reytingi ikki marta pasaytirildi va tashqi qarz toʻrt baravar oshdi[57]. 1986-1993 yillarda ishsizlik darajasi 3.6% dan 11% ga koʻtarildi[65].

Pochta sektori deregulatsiya qilinganidan buyon turli pochta operatorlari Yangi Zelandiya koʻchalarida pochta qutilarini oʻrnata boshlagan

Deregulatsiya, shuningdek, undan foydalana olganlar uchun qulay tartibga ega biznes muhitini yaratdi. 2008-yilda The Heritage Foundation va The Wall Street Journal tomonidan oʻtkazilgan soʻrovnoma Yangi Zelandiyani „Biznes erkinligi“ boʻyicha 99.9% va „Iqtisodiy erkinlik“ boʻyicha 80% ball bilan baholadi va Yangi Zelandiyada biznesni tashkil qilish uchun oʻrtacha 12 kun kerak boʻlgani, dunyo boʻylab bu koʻrsatkich oʻrtacha 43 kunni tashkil etgani taʼkidlangan[66].

Deregulatsiya boshqa katta salbiy oqibatlari uchun ham ayblangan. Ulardan biri leaky homes inqirozi boʻlib, unda qurilish standartlarining yumshatilishi oʻn yil davomida koʻplab jiddiy nuqsonli binolar, asosan turar-joylar va kvartiralar qurilishiga olib keldi. Natijada 2009-yil holatiga koʻra zararni tuzatish xarajatlari NZ$11 milliarddan oshishi taxmin qilinmoqda[67].

XXI asr

tahrir
Yangi Zelandiyaning yalpi ichki mahsuloti hamda uning sof tashqi qarzi

Ishsizlik 1993-1994 moliya yiliga qadar kamayishda davom etdi, ammo 1997-yilgi Osiyo Moliyaviy Inqirozi ishsizlikni yana oshirib yubordi[68]. 2016-yilga kelib ishsizlik darajasi 5,3 foizga tushib, oxirgi 7 yillikdagi eng past darajani qayd etdi[69]

2000-yildan 2007-yilgacha Yangi Zelandiya iqtisodiyoti har yili oʻrtacha 3,5% ga oʻsgan va oʻsish asosan isteʼmol va koʻchmas mulk bozori hissasiga toʻgʻri kelgan. Ushbu davrda inflatsiya har yili oʻrtacha 2,6% ni tashkil etib, bu Rezerv Bankining 1% dan 3% gacha boʻlgan maqsadli diapazoni ichiga saqlanib turdi[70]. Biroq, 2008-yil boshida iqtisodiyot inqirozga yuz tutdi va yil oxiridagi Jahon moliyaviy inqirozi ham taʼsir qilmasdan qolmadi. 2007/08-yilgi yozgi qurgʻoqchilik 2008-yilning birinchi yarmida sut mahsulotlari ishlab chiqarishning kamayishiga olib keldi. Yuqori yonilgʻi va oziq-ovqat narxlari ichki isteʼmolni susaytirgani sari ichki faoliyat 2008-yilda keskin pasayib bordi, natijada bu yuqori foiz stavkalari va uy narxlarining pasayishi turar-joy investitsiyalarining tez pasayishiga olib keldi[70].

Bu vaqtda dunyo boʻylab moliya sektorida beqarorlik rivojlanmoqda edi. Bu 2008-yil sentyabr oyida, yirik Amerika banki Lehman Brothers qulashi bilan avjiga chiqdi va dunyoni global moliyaviy inqiroziga olib kirdi[71].

Moliyaviy qulash (2006–2012)

tahrir
Yangi Zelandiya bondlari 1994–1998 va 2004–2008
  20 yillik
  10 yillik
  2 yillik
  3 oylik
  1 oylik

Mavhumlik global moliyaviy va iqtisodiy muhitda hukmronlik qila boshladi. Oʻnlab moliyaviy kompaniyalar qulashi sababli Yangi Zelandiyada biznes va isteʼmolchilar ishonchi pasayib ketdi. Mablagʻlarning Yangi Zelandiya muassasalaridan Avstraliyadagi muassasalarga oqib ketishini toʻxtatish uchun hukumat bank yoki moliya kompaniyasi bankrot boʻlganda omonatchilar mablagʻlarini qoplash uchun Crown Retail Deposit Guarantee Scheme (Davlat Chakana Omonat Kafolati Tizimi)ni ishga tushirdi[72]. Bu investorlarning maʼlum bir qismiga himoyani taʼminlab berdi, ammo shunga qaramay, kamida 67 ta moliyaviy kompaniya qisqa vaqt ichida quladi[73]. Ularning eng kattasi South Canterbury Finance boʻlib, kompaniya 2010-yil avgustda bankrot boʻldi va bu soliq toʻlovchilarga NZ$1,58 milliardga tushdi[74]. Koʻpgina moliyaviy kompaniyalarning direktorlariga firibgarlik boʻyicha tergov ishlari qoʻzgʻatildi va bir qancha mashhur kompaniya direktorlari qamoqqa olindi[75][76][77][78][79].

Iqtisodiy oʻsishni ragʻbatlantirish maqsadida, Rezerv Bank rasmiy naqd pul stavkasini (OCR) 2008-yil iyul oyidagi 8,25% yuqori darajadan 2009-yil aprel oyining oxirida rekord darajadagi past 2,5% ga tushirdi[70].

Yangi Zelandiyaning biroz omadi kuldi, chunki Yangi Zelandiya inqirozdan OECDning koʻplab davlatlariga nisbatan kamroq zarar koʻrdi. Yangi Zelandiya 34 aʼzo davlatlar orasida oltinchi eng kam zarar koʻrgan mamlakat boʻlib, haqiqiy YaIMning umumiy pasayishi 3,5% ni tashkil etdi[70]. 2009-yilda iqtisodiyot Avstraliya va Xitoy kabi asosiy savdo hamkorlaridan kuchli talab va Yangi Zelandiyaning sut va yogʻoch eksporti uchun tarixiy yuqori narxlar tufayli oʻsdi. 2010-yilda YaIM 1,6% ga oʻsib, keyingi yillarda iqtisodiy faollik yaxshilanishda davom etdi. Bu oʻsish Christchurch zilzilalaridan keyin Canterburyning qayta qurilishi va ichki talabning tiklanishi bilan bogʻliq[70]. 2011-yil davomida global sharoitlar yomonlashdi va savdo shartlari 2011-yilgi choʻqqisidan pastlay boshladi va bu trend 2012-yilning sentyabrigacha davom etdi. Oʻshandan beri Xitoydan kuchli talab va xalqaro vaziyatning yaxshilanishi tovar narxlari yuqori darajada tiklanishiga olib keldi. Tovar narxlari soʻnggi choraklarda rekord darajaga yetdi va yuqori boʻlib qolmoqda. Yuqori tovar narxlari yaqin kelajakda nominal YaIM oʻsishiga sezilarli turtki berishi kutilmoqda[70].

= "Rock star" iqtisodiyoti

tahrir

2013-yilda Yangi Zelandiya iqtisodiyoti 3.3% oʻsdi. HSBCning Avstraliya va Yangi Zelandiya boʻyicha bosh iqtisodchisi Paul Bloxham shunchalik hayratda qoldiki, Yangi Zelandiya oʻsishi koʻpgina oʻziga oʻxshash iqtisodiyotlardan oʻzib ketishini bashorat qildi va u Yangi Zelandiyani „2014 yilning yulduz iqtisodiyoti“ deb taʼrifladi[80]. Boshqa bir moliyaviy sharhlovchi Yangi Zelandiya dollarini „2014 yilning eng qizgʻin“ valyutasi deb atadi[81]. Uch oy oʻtgach, Yangi Zelandiya Mahsuldorlik Komissiyasi yashash standartlarining pastligi va uzoq muddatli oʻsish omillariga taʼsir qiluvchi muammolar haqida xavotirli bayonot bilan chiqdi. Mahsuldorlik Komissiyasining Iqtisodiyot va Tadqiqotlar boʻyicha direktori Paul Konway shunday yozadi: „Yangi Zelandiyaning keng siyosiy sozlamalari har bir kishiga hisoblangan YaIMni OECD oʻrtacha koʻrsatkichidan 20 foiz yuqoriga olib chiqishi kerak, lekin haqiqiy natija oʻrtacha koʻrsatkichdan 20 foiz past. Biz oʻz ogʻirligimizdan ustun kelayotgan boʻlishimiz mumkin, lekin bu faqat biz notoʻgʻri ogʻirlik toifasida boʻlganimiz uchundir![82]“ Avgust oyida Bloxham „soʻnggi olti oy ichida sut mahsulotlari narxining keskin pasayishi istiqbolni biroz qorongʻi qilganini“ tan oldi[83]. Biroq, dekabr oyida Bloxham Yangi Zelandiya iqtisodiyoti kuchli oʻsishda davom etishini kutayotganini bildirdi[84].

2014-yilda boylar va kambagʻallar oʻrtasidagi oʻsib borayotgan farqqa koʻproq eʼtibor qaratila boshlandi. The Guardian gazetasida Max Rashbrook Leyboristlar va Milliy Partiya hukumatlari tomonidan amalga oshirilgan siyosatlar faqatgina tengsizlikni oshirganini aytadi. U yigirma yil davomida norozilik „yashirin“ boʻlganini, lekin „nihoyat ogohlantirish qoʻngʻiroqlari chalina boshlaganini“ taʼkidladi. Soʻnggi soʻrovlar shuni koʻrsatdiki, Yangi Zelandiya aholisining uchdan ikki qismi endi oʻz mamlakatlarini tenglikka asoslangan davlat sifatida koʻrmaydi[85].

2020–22 yilgi iqtisodiy inqiroz

tahrir

Yangi Zelandiyada COVID-19ning birinchi holati 2020-yil 28-fevralda qayd etildi. Pandemiyaga javoban, mamlakat 19-mart kuni chegaralarini Yangi Zelandiya fuqarolari va rezidentlaridan tashqari barcha uchun yopdi va 26-martdan 27-aprelgacha toʻliq (4-darajali) karantinga oʻtdi, undan keyin 28-apreldan 13-maygacha qisman (3-darajali) karantin amalga oshirildi.

Chegaralarning yopilishi va karantin natijasida chakana savdo, turar joy, mehmonxona va transport sohalari katta pasayishlarga duch keldi. 2020-yil 17-sentyabrda, Yangi Zelandiya rasmiy ravishda inqirozga kirdi va mamlakat yalpi ichki mahsuloti iyun oyining choragida 12.2% ga pasaydi[86][87][88]. Sentyabr choragida YaIM 14% ga qayta tiklandi, ammo yil 2.2% qisqarish bilan yakunlandi[89].

Virus tarqalishi muvaffaqiyatli jilovlangandan soʻng, Yangi Zelandiya iqtisodiyoti V-shaklidagi tiklanish bilan keskin oʻsdi va yilning yakunida umumiy iqtisodiy oʻsish 0.4% ni tashkil etdi, bu prognoz qilingan 1.7% lik iqtisodiy pasayishdan yaxshiroq edi[90]. Ishsizlik darajasi ham sentyabrda 5.3% dan dekabrda 4.9% gacha tushdi[91].

2021-yil 23-sentyabrga kelib, Restaurant Associationning bosh ijrochi direktori Marisa Bidois butun mamlakat boʻylab 1,000 mehmonxona biznesi COVID-19 pandemiyasi natijasida yopilishiga majbur boʻlganini va 13,000 ish oʻrni yoʻqotilganini bildirdi. Shu sabab, assotsiatsiya hukumatdan davomiy ish haqi subsidiyalari va mijozlar sonini oshirish uchun ragʻbatlantiruvchi choralar koʻrishni talab qildi[92]. 2021-yil 13-noyabrda Bay of Plenty Times gazetasi 2021-yilning dastlabki sakkiz oyi davomida 26,774 kompaniya tugatilganini xabar qildi[93].

2022-yil 27-yanvarda Yangi Zelandiya inflatsiya darajasi 2021-yil oxirida soʻngi 30 yillikdagi rekord koʻrsatkich 5.9% ga yetdi. Yangi Zelandiya Statistika Boshqarmasi tomonidan eʼlon qilingan raqamlarga koʻra, qurilish, benzin va ijara narxlarining oshishi 2021-yilning oktyabr va dekabr oylari orasida isteʼmol narxlari indeksini 1.4% ga oshirdi. Yangi Zelandiya Statistika Boshqarmasi uy xoʻjaliklari kommunal xizmatlari xarajatlarining 2% ga oshganini ham qayd etdi. Bunga sabab qilib yangi turar joylar narxining 2020-yilga nisbatan 16% ga oʻsishi va yoqilgʻi narxlarining 30% ga oshishi (bir litr uchun NZ$1.87 dan $2.45 ga) ni keltirdi. Bosh vazir Jacinda Ardern inflatsiya darajasining keskin oshishini xorijiy xom neft narxlarining oshishi bilan izohladi. Bunga qarshi, muxolifatdagi National Party yetakchisi Christopher Luxon va partiyaning moliya masalalari boʻyicha soʻzlovchisi Simon Bridges inflatsiyaning oshishini hukumatning „isrofgarchilik“ bilan qilingan xarajatlariga bogʻlagan[94].

2022-yil 1-fevralda Iqtisodiy Hamkorlik va Taraqqiyot Tashkiloti (OECD) tomonidan eʼlon qilingan yillik hisobotida mamlakatning chegaralardagi cheklovlari va uy-joy narxlarining pasayishini 2022-yilda Yangi Zelandiyani kutib turgan asosiy iqtisodiy xavflar sifatida koʻrsatilgan. OECD hisobotida Yangi Zelandiyani COVID-19 ni bartaraf etish strategiyasi va ish haqi hamda ijtimoiy-iqtisodiy subsidiyalar kabi makroiqtisodiy ragʻbatlantiruvchi choralar iqtisodiyotni COVID-19 dan oldingi darajaga qaytarishga yordam bergani uchun maqtagan, ammo hukumatning ortiqcha xarajatlari iqtisodiyotni qizdirayotganini va uy xoʻjaliklari hamda davlat qarzlarining sezilarli oʻsishidan ogohlantirgan. OECD Reserve Bankining foiz stavkalarini oshirish qarorini olqishlagan, lekin tashkilot hukumatni pensiya yoshini oshirishga, uy-joy qurilishidagi toʻsiqlarni bartaraf etishga va davlat xarajatlarini kamaytirishga chaqirgan. OECD, shuningdek, ishsizlar uchun ijtimoiy sugʻurta tizimini joriy etishni qoʻllab-quvvatladi[95].

Umumiy koʻrinishi

tahrir
 
Yangi Zelandiyaning toʻlovlar balansi hamda sarmoyalash indeksi – sof tashqi qarz

2015-yilgi Ijtimoiy Taraqqiyot Indeksiga koʻra, asosiy insoniy ehtiyojlar, farovonlik asoslari va fuqarolar uchun mavjud imkoniyatlar kabi sohalarni qamrab olgan, Yangi Zelandiya iqtisodiyotini beshinchi oʻringa joylashtirgan[96]. Biroq, istiqbolda baʼzi muammolar mavjudligi keltirilgan. 1970-yillardagi inqirozidan avval koʻpgina Gʻarbiy Yevropa mamlakatlaridan yuqori boʻlgan yangi zelandiyaliklarning daromadi nisbiy jihatdan pasaydi va hech qachon eski holatiga qaytmadi. Natijada, kambagʻallikda yashovchi Yangi Zelandiyaliklar soni koʻpaydi va daromadlar orasidagi tengsizlik keskin oshdi.

Yangi Zelandiya 1970-yillarning boshidan beri doimiy hisob-balansi kamomadlariga ega boʻlib, 2006-yilda eng yuqorigi YaIMning −7.8% ni tashkil etdi, ammo 2014-yilgi moliyaviy yilida YaIMning −2.6% gacha tushdi[97]. CIA World Fact Book Yangi Zelandiya 2017-yilgi davlat qarzini (hukumatning qarzi) YaIMning 31.7% deb baholadi[98]. 1984-yildan 2006-yilgacha, sof tashqi xorijiy qarz 11 barobar oshib, NZ$182 milliardga yetdi[33]. 2018-yil holatiga koʻra, yalpi asosiy davlat qarzi NZ$84,524 milliard yoki YaIMning 29.5% ni va sof asosiy davlat qarzi NZ$62,114 milliard yoki YaIMning 21.7% ni tashkil etdi[20].

 
1860 va 2000-yillar ora;igʻida Yangi Zelandiya davlat qarzining YaIM nisbatida oʻzgarishi
 
Avstraliya va Yangi Zelandiyaning kishi boshiga YaIM oʻsish dinamikasi

Yangi Zelandiya doimiy hisob-balansi kamomadlariga qaramay, tashqi tovarlar va xizmatlar balansida umumiy holatda ijobiy natija kuzatilgan. 2014-moliya yilida eksport tushumlari importdan NZ$3.9 milliardga koʻp boʻlgan[97]. Bu yilda tashqi qarzlarni xizmat qilish boʻyicha investitsiya daromadlarida nomutanosiblik yoki sof chiqish kuzatildi. 2014-moliya yilida Yangi Zelandiya dunyoning boshqa qismlaridan NZ$7 milliard investitsiya daromadi olgan, biroq chiqimlari NZ$16.3 milliardni tashkil etdi, bu esa NZ$9.3 milliard kamomadni tashkil anglatadi[97]. Hisob-balansi kamomadining investitsiya daromadlari nomutanosibligiga (Avstraliyalik bank sektoriga sof chiqish) tegishli ulushi 1997-yilda uchdan bir qismdan 2008-yilda taxminan 70% ga oʻsdi[99].

Soliqqa tortish

tahrir

Davlat darajada Inland Revenue Department (IRD) Yangi Zelandiya hukumati nomidan soliq yigʻadi. Yangi Zelandiyaliklar jismoniy shaxslar va biznes daromadlari hamda koʻrsatilgan tovar va xizmatlar (GST) boʻyicha milliy soliqlarni toʻlaydilar. Yangi Zelandiyada Kapital daromad soligʻi mavjud emas, ammo patent huquqlarini sotishdan kelgan foyda „daromad“ deb hisoblanadi va soliqqa tortiladi. Daromad soligʻi ayrim holatlarda mol-mulk bitimlariga ham qoʻllanadi, ayniqsa spekulyatsiya holatlarida. Mahalliy hukumatlar mahalliy mol-mulk soliqlarini (stavkalarini) boshqaradi va yigʻadi. Baʼzi tovar va xizmatlar uchun alohida soliq solinadi, masalan, alkogol soligʻi yoki oʻyin soligʻi. Bu soliqlar turli hukumat agentliklari, masalan, Yangi Zelandiya Bojxona Xizmati tomonidan yigʻiladi. Yangi Zelandiyada ijtimoiy taʼminot (ish haqi) soligʻi yoki yer soligʻi yoʻq.

2010-yilgi Yangi Zelandiya byujetida jismoniy shaxslar uchun soliq stavkalarini kamaytirilishini eʼlon qilindi[100]. Eng yuqorigi jismoniy shaxslar uchun soliq stavkasi 38% dan 33% ga kamaytirildi. Bu qisqartirishlar Yangi Zelandiyani OECDda ikkinchi eng past soliq yukiga ega mamlakatga aylantirdi. Faqatgina Meksikaliklar maoshlarining foiz jihatidan „uyga olib ketish“ qismini koʻproq saqlab qolishadi[101].

Daromad soligʻining qisqarishi davlat daromadlarini 2.46 milliard dollarga kamaytirishi taxmin qilingan[102]. Buni qoplash maqsadida milliy hukumat GSTni 12.5% dan 15% ga oshirdi[103]. Gʻaznachilik maʼlumotlariga koʻra, Yangi Zelandiya yuqori daromadli qatlam oʻz daromadlarining 6% dan 8% gacha qismini GST uchun toʻlaydilar. Eng quyidagi daromad egalari, haftasiga 356 dollardan kam daromad qiluvchilar, GST uchun oʻz daromadlarining 11% dan 14% gacha qismini sarflaydilar. Ushbu raqamlarga tayanib, The Yangi Zelandiya Herald GSTni 15% ga oshirish kambagʻallar uchun yashash xarajatlarini boylarga qaraganda ikki baravar koʻproqqa oshiradi deb xabar bergan[104].

Korrupsiya

tahrir

Yangi Zelandiya 2017-yilda Transparency International korrupsiya darajasi indeksida (CPI) 100 balldan 89 ball bilan 1-oʻrinni egallagan[105]. 2018-yilda esa Yangi Zelandiya korrupsiyani qabul qilish indeksida 100 balldan 87 ball bilan 2-oʻrinni egallagan[106]. 2019-yil korrupsiyani idrok etish indeksida 100 balldan 87 ball bilan 1-oʻrinni egallagan[107]. Yangi Zelandiya dunyodagi eng kam korrupsiyalashgan davlatlardan biri boʻlsa-da, Yangi Zelandiyada haligacha korrupsiya mavjud[108].

Hududiy iqtisodiyotlar

tahrir
 
Yangi Zelandiya hudud(region)larining xaritasi

2023-yil mart oyida Yangi Zelandiya Statistika Agentligi 2022-yil mart oyida yakunlangan yil uchun Yangi Zelandiya viloyatlari kesimida yalpi ichki mahsulot taqsimoti tafsilotlarini eʼlon qildi:[109]

Hudud (map reference) YaIM, 2021 (NZ$ million) Milliy YaIMdagi ulushi Kishi boshiga YaIM 2021 (NZ$) GDP growth, 2020-21
Northland (1) 9,321 2.6% 46,611  11.0%
Auckland (2) 136,493 37.8% 80,328  10.3%
Waikato (3) 32,558 9.0% 63,713  11.1%
Bay of Plenty (4) 21,666 6.0% 62,673  11.4%
Gisborne (5) 2,690 0.7% 51,833  9.4%
Hawkeʼs Bay (6) 10,708 3.0% 58,769  11.3%
Taranaki (7) 9,599 2.7% 75,643  15.3%
Manawatū-Whanganui (8) 14,328 4.0% 55,665  8.2%
Wellington (9) 44,987 12.5% 82,772  9.5%
Shimoliy orol 282,355 78.1% 72,068  10.4%
Tasman / Nelson (10 / 11)[110] 6,614 1.8% 58,580  9.8%
Marlborough (12) 3,466 1.0% 67,045  1.7%
West Coast (13) 2,101 0.6% 64,063  8.7%
Canterbury (14)[111] 44,032 12.2% 67,400  9.7%
Otago (15) 15,336 4.2% 62,518  10.2%
Southland (16) 7,396 2.0% 72,223  10.5%
South Island 78,945 21.9% 65,875  9.4%
Yangi Zelandiya 361,299 100.0% 70,617  10.2%

Ishsizlik

tahrir

1973-yilda Britaniyaning YIIga kirishi Britaniyani Yangi Zelandiyaning eng asosiy eksport bozori sifatida oʻrnini yoʻqotadi[112]. Ushbu iqtisodiy shokdan avval Yangi Zelandiyada ishsizlik juda past edi. 1966-yildagi iqtisodiy inqiroza va jun narxlarining pasayishi jun bozorida ishsizlikning 131%ga oʻsishiga olib keladi, ammo umumiy ishsizlik darajasi atigi 0,7%ga oshgan[113].

1973-yildan keyin Yangi Zelandiyada ishsizlik doimiy iqtisodiy va ijtimoiy muammoga aylandi. 1976-yildan 1978-yillar hamda 1982-yildan 1983-yillar davomidagi iqtisodiy inqirozlar yana ishsizlikni sezilarli darajada oshirdi[113]. 1985-2012-yillar oraligʻida ishsizlik darajasi oʻrtacha 6,29%ni tashkil etgan. 1987-yilgi fond bozori qulashidan soʻng ishsizlik naqd 170%ga oʻsgan[113] va 1991-yil sentyabr oyida bu koʻrsatkich 11,20%ni tashkil etgan[114]. 1997-yildagi Osiyo moliyaviy inqirozi ishsizlikni yana 28%ga koʻtaradi[113]. 2007-yilga kelib ishsizlik yana pasaya boshlaydi va bu koʻrsatkich 3,5% (2007-yil dekabr)ni tashkil etadi. Bu 1986-yilda amaldagi ishsizlikni tadqiq qilish usuli boshlanganidan beri eng past koʻrsatkichdir. Ishsizlik darajasi boʻyicha mamlakat OECD aʼzolari orasidagi 5-oʻrinni egallaydi (OECD oʻrtacha koʻrsatkichi bu vaqtda 5,5% edi). Koʻrsatkichlarning pastligi kuchli iqtisodiyot va barcha darajalardagi ish oʻrinlarining kengligi bilan uzviy bogʻliqdir[115]. Ishsizlik darajasini OECD davlatlari bilan doimo toʻgʻridan-toʻgʻri taqqoslab boʻlmaydi, chunki aʼzolarning hammasi ham mehnat bozori statistikasini bir xilda yuritmaydi.

Soʻnggi yillarda band boʻlgan aholining ulushi ham oʻsib, barcha aholining 68,8 foizini tashkil etdi, toʻliq kunlik ish joylari biroz oshgan va toʻliq boʻlmagan ish vaqti oʻz navbatida kamaygan. Mehnatga layoqatli aholi ulushining oʻsishi ish haqini oshirish va koʻproq odamlarni ish bilan taʼminlash uchun yashash xarajatlarini oshishiga olib kelgan[115]. Ishsizlikning pastligi ham kamchiliklarga ega edi. Ulardan bir koʻplab kompaniyalar ish oʻrinlarini toʻldirishga qodir emasligidir.

2007-yil dekabr oyidan boshlab ishsizlik soni asosan jahon moliyaviy inqirozi sabab oʻsishni boshladi. Bu tendensiya 2012-yilning sentyabrigacha davom etib, 6,7%ga yetadi. Shu vaqtdan soʻng past ishsizlik darajasi tiklana boshladi va 2019-yil holatiga koʻra 3,9%gacha tushgan[116].

Uy-joy sotib olish imkoniyati

tahrir

New Zealand Institute of Economic Research (NZIER)ning sobiq bosh iqtisodchisi Shamubeel Eaqub 2014-yilda shunday degandi, oʻttiz yil avval, Yangi Zelandiya oʻrtacha uy narxi oʻrtaxol oila daromadining ikki yoki uch baravariga teng boʻlgan. XXI asrning dastlabki yillarida uy narxlari keskin oshdi va 2007-yilga kelib, oʻrtacha uy narxi oila daromadining olti karra koʻproqni tashkil etgan[117]. 2013-yildagi xalqaro tadqiqotlar koʻra Yangi Zelandiyaning sakkizta yirik bozorlarida uy-joylar narxi arzon emas deb topilgan. „Arzon emas“ atamasi qachonki uy-joy narxlari mintaqaviy oʻrtacha daromaddan uch baravardan koʻp boʻlsa ishlatilinadi[118].

Uy-joyga boʻlgan talab ayniqsa Aucklandda kuchli boʻlgan. 2014-yilda u yerda oʻrtacha narx $619,136 dan $696,047 gacha koʻtarilgan. Bu 12 oylik davrda 12% oʻsishni anglatadi[119]. 2015-yilda narxlar yana 14% ga oshdi[120]. Bu Aucklandni Yangi Zelandiya eng arzon boʻlmagan uy-joy bozoriga hamda dunyodagi eng qimmat shaharlaridan biriga aylantirdi[121]. Bu vaqtda uylar oʻrtacha daromaddan 8 baravar qimmatroq edi[118]. 2012-2016-yil aprel oylari oraligʻida Aucklanddagi oʻrtacha uy narxi uchdan ikki qismiga koʻtarilib, $931,000 ga yetdi – bu Sidneydagi oʻrtacha uy narxidan ham yuqori[122].

Natijada, koʻplab odamlar uy-joy bozoridan chetda qolib ketishmoqda. Bu ayniqsa past daromadli odamlarga jumladan Maori va Pasifikaliklarni qattiq zarba boʻldi. Yangi Zelandiyaning nisbatan yuqori ipoteka stavkalari bu muammoni yanada kuchaytirmoqda[123]. Oqibatda yoshlarning doimiy ish bilan birinchi uylarini sotib olishi qiyinlashmoqda[124]. 2012-yilda Housing Affordability Inquiryga taqdim etilgan maʼlumotlarga koʻra[125], uy-joy narxlarining oshishi koʻplab oʻrta daromadli sinfga, ayniqsa katta oilali boʻlganlarga salbiy taʼsir koʻrsatmoqda[126]. Ipoteka konsultanti Bruce Patten bu tendensiyani „bezovtali“ deb atagan va „boylar va kambagʻallar oʻrtasidagi tafovutni“ kuchaytirayotganini qoʻshimcha qilgan[127].

Mol-mulk tahlil kompaniyasi CoreLogic maʼlumotlariga koʻra, Yangi Zelandiya uy-joy xaridlarining 45% ini allaqachon uyga ega boʻlgan investorlar amalga oshirmoqda, yana 28% ini esa bir uydan boshqasiga oʻtayotgan odamlar amalga oshirgan. Xaridlarning taxminan 8% esa chet elda yashovchi xaridorlar tomonidan amalga oshirilgan va ular asosan avstraliyalik, xitoylik va britaniyaliklardir[117]. Ammo koʻpgina iqtisodchilar xorijiy investitsiyalar hozirgi paytda mol-mulk narxlariga sezilarli taʼsir koʻrsatish uchun yetarli emas degan fikrda[128].

Xaridlar Yangi Zelandiya fuqarolari yoki chet elliklar tomonidan amalga oshirilmasin, baribir bozorda mavjud boʻlgan koʻpgina mulklarni sotib olayotganlar allaqachon yaxshi holatda boʻlgan odamlardir. Bu esa kivi (Yangi Zelandiya fuqarolari) uy egalik darajalariga jiddiy taʼsir koʻrsatmoqda va egalik darajasi 1951-yildan beri eng past darajaga tushdi. Hatto yaqin 1991-yilda, Yangi Zelandiya uylarining 76% qismi egalari tomonidan egallangan edi. 2013-yilga kelib, bu 63% ga tushdi[129], bu esa koʻplab odamlar ijaraga turishga majbur boʻlgayotganini koʻrsatadi. Raewyn Koks, Oila Budjeti Federatsiyasi bosh direktori, shunday deydi: „Yuqori narxlar va yuqori foiz stavkalari koʻplab yangi zelandiyaliklarni umr boʻyi ijarada yashashga majburlamoqda“, ular esa „pensiyaga chiqayotgan paytida qimmat ijara narxlariga duch kelishmoqda[123].“

Tengsizlik

tahrir
 
Yangi Zelandiya hukumati tomonidan moliyalashtirilgan keng koʻlamli davlat uy-joy dasturi

1982- va 2011-yillar oralgʻida Yangi Zelandiyaning yalpi ichki mahsuloti 35%ga oʻsgan. Iqtisodiy oʻsishning deyarli yarmi mamlakatdagi allaqachon juda ham boy boʻlgan kichik guruhi hissasiga toʻgʻri kelgan. Bu vaqt davomida eng boy 10% aholi($72,000dan koʻp pul qopadigan)ning daromadi[130] deyarli ikki martaga oʻsib $56,300dan $100,200gacha yetgan. Aholining kambagʻal 10% qismining oʻrtacha daromadi bor yoʻgi 13%ga oʻsib $9,700dan $11,000ga yetgan[131].

Yangi Zelandiya Statistika agentligi P80/20 nisbatidan foydalangan holda daromadlar nomutanosibligini hisoblaydi va ularning tasdiqlashicha Yangi Zelandiyada daromadlar tengsizligi kuchaygan. Bu nisbat yuqori daromadli uy xoʻjaliklari (80 foizdagilar) va past daromadli uy xoʻjaliklari (20 foizdagilar) oʻrtasidagi farqni koʻrsatadi. Tengsizlik koeffitsienti 1988-2004 yillar oraligʻida oshgan va 2008-yilgi Jahon moliyaviy inqiroziga qadar pasaygan. Bu koʻrstakich 2011-yilgacha yana koʻtarilgan va keyin yana pasaya boshlagan. 2013-yilga kelib yuqori daromadli uy xoʻjaliklarining daromadi kam taʼminlangan uy xoʻjaliklariga qaraganda ikki yarim baravar koʻproq boʻlgan[132]. Aholining eng boy 1% qismi mamlakat boyligining 16% qismiga egalik qiladi. Aholning eng boy 5% qismining daromadi esa mamlakat boyligining 38%ini tashkil etadi[133]. Bir vaqtning oʻzida ahollining yarmi xususan nafaqaxoʻrlar hamda pensionerlarning $24 000dan kam daromadga ega[130].

Pensiya

tahrir

Yangi Zelandiya universal pensiya tizimiga ega. Pensiya uchun ayni vaqtda mamlakat hududida yashayotgan faqatgina 65 yosh va bu yoshdan oshgan Yangi Zelandiya fuqarolari yoki uning doimiy rezidentlari ariza topshirish huquqiga ega. Shuningdek ular Yangi Zelandiyada 20 yoshga toʻlganidan beri kamida 10 yil yashagan boʻlishi, shundan kamida 5 yili 50 yoshga toʻlganidan keyinga toʻgʻri kelishi zarur. Ayrim mamlakatlarda maʼlum sabablarga koʻra boʻlgan vaqt Yangi Zelandiya pensiyasiga hisoblanishi ham mumkin. Yangi Zelandiya pensiyasi soliqqa tortiladi, uning stavkasi pensiya oluvchilarning boshqa daromadlariga va toʻlanadigan nafaqa miqdori shaxsning uy sharoitiga bogʻliq. Er-xotin uchun sof soliq miqdori qonun hujjatlaridagi sof oʻrtacha ish haqining 66 foizidan kam boʻlmasligi zarur[134].

Qariyalar sonining ortib borayotganligi sababli pensiya toʻlovlarining hajmi 2008-yildagi 7,3 milliard dollardan 2014-yildagi 10,2 milliard dollargacha koʻtarilgan[135]. 2011-yil holatiga koʻra Yangi Zelandiyada har bir qariya (65 va undan yuqori) uchun ikkita bola toʻgʻri kelgan; 2051-yilga kelib esa qariyalar soni bolalardan 60 foizga koʻp boʻlishi kutilmoqda. 2014-yildan keyingi 10 yil ichida 65 yoshdan oshgan yangi zelandiyaliklar soni qariyb 200 mingga koʻpayishi prognoz qilingan[136].

Bu pensiya tizimi uchun katta muammo tugʻdiradi. Hukumat 1993-2001-yillar oraligʻida pensiyaga chiqish yoshini bosqichma-bosqich 61dan 65ga oshirdi[137]. Oʻsha yili Helen Clark hukumati kelajakda pensiya tizimini moliyalashtirish Yangi Zelandiya pensiya jamgʻarmasini (moliya vaziri Maykl Kallen nomidan „Kullen jamgʻarmasi“ deb nomlangan) tashkil etdi. 2014-yil oktyabr holatiga koʻra jamgʻarma 27,11 milliard NZ dollarlik aktivlarni boshqaradi, uning 15,9 foizi Yangi Zelandiyaga investitsiya qilingan[138].

2007 yilda xuddi oʻsha hukumat KiwiSaver deb nomlangan yangi shaxsiy jamgʻarma sxemasini joriy qiladi. KiwiSaver asosan odamlarning pensiya jamgʻarmalarini koʻpaytirishni maqsad qilib qoʻyadi, shu jumladan yosh foydalanuvchilar ham undan birinchi uylarini sotib olish uchun depozitni saqlash uchun foydalanishlari mumkin. Sxema ixtiyoriy, ishga asoslangan va „KiwiSaver providers“ deb nomlangan xususiy sektor kompaniyalari tomonidan boshqariladi. 2014-yil holatiga koʻra KiwiSaver 2,3 million faol aʼzoga ega boʻlgan (65-yoshgacha boʻlgan Yangi Zelandiya aholisining 60,9 foizi). Jamgʻarmaga har yili 4 milliard NZ dollari kelib tushadi va 2007-yildan beri esa jami 19,1 milliard NZ dollar kelib tushgan[139].

Isteʼmol

tahrir

Yangi Zelandiyaliklarning birinchi dunyo davlatlari isteʼmolchilik kayfiyati dunyoning asosiy ishlab chiqaruvchilaridan uzoqda joylashganligi sabab pasaygan boʻlsada ular oʻzlarini birinchi dunyo davlatlari isteʼmolchilaridek koʻradi.

Infratuzilma

tahrir

National Infrastructure Unit of the Treasury maʼlumotlariga koʻra Yangi Zelandiya „…oʻzining infratuzilmasida qiyinchiliklarga uchrashda davom etadi, chunki har qanday turdagi infratuzilma bu uzoq muddatli sarmoyadir va oʻzgarish osonlik va tezlik bilan kelmaydi“[140]. 2020-yili Association of Consulting and Engineering uchun tayyorlangan hisobotda keltirilishicha Yangi Zelandiyada 1980-yillarda boshlangan infratuzilmani past moliyalashtirish siyosati $75 milliardlik (YaIMning taxminan chorak qismi) infratuzilma yetishmovchiligi sabab boʻlgan[141].

Transport

tahrir
 
Vellington markazidagi avtomagistral, temir yoʻl, hamda orollararo parom

Yangi Zelandiyaning transport infratuzilmasi „umumiy yaxshi rivojlangan“[142].

Yoʻl tizimi

tahrir

Yangi Zelandiya avtomagistral yoʻllar tarmogʻi 11,000 kmlik yoʻlni oʻz ichiga olib, uning 5981.3 km qismi Shimoliy Orol va 4924.4 km qismi esa Janubiy Orol hissasiga toʻgʻri keladi. Bu yoʻllar Yangi Zelandiya Transport agentligi tomonidan quriladi va saqlanadi. Yoʻllar uchun mablagʻlar umumiy soliq tushumlaridan hamda yoqilgʻiga solinadigan aksiz bojidan qoblab beriladi. Ogʻir yuk tashuvchilari yoʻldan foydalanish haqini toʻlashlari lozim, shunigdek ushbu foydalanuvchilar uchun davlat yoʻllaridan foydalanishning cheklangan miqdori mavjud. Shu bilan birga mahalliy hokimyatlar tomonidan qurilgan va saqlandigan umumiy uzunligi 83,000 km boʻlgan ichki yoʻllar ham mavjud[143].

Temir yoʻl tizimi

tahrir

Temir yoʻl tizimi KiwiRail davlat korxonasi tomonidan egalik qilinadi va tarmoqda 3,898 kmlik temir yoʻl liniyasi mavjud, relsning eni esa 1,067 mm[142]. Buning 506 km qismi elektrlashtirilgan[144].

Havo yoʻllari

tahrir

Mamlakatda yettita xalqaro va yigirma sakkizta mahalliy aeroportlar bor[142]. 52%lik ulushini davlat egalik[145] Air New Zealand milliy havo tashuvchisidir. Yana bir davlat egalik qiladigan korxona, Airways Yangi Zelandiya, havo yoʻllari nazorati va kommunikatsiyasini taʼminlaydi.

Dengiz portlari

tahrir

Yangi Zelandiyada 14ta dengiz portlari mavjud[142].

Telekommunikatsiya

tahrir
 
Dunedindagi telefon qutisi

Yangi Zelandiyaning bugungi kundagi telekommunikatsiya tarmogʻi telefon, radio, televideniya, va internetni oʻz ichiga oladi. Raqobatdosh telekommunikatsiya bozori OECD davlatlari ichidagi eng past mobil internet narxlaridan biriga aylanishiga sabab boʻldi[146]. Mis sim va optik tolali kabel tarmoqlari asosan Chorus Limited aksiyadorlik jamiyati tomonidan egalik qilinadi. Chorus oʻzining xizmatlarini chakana internet provayderlariga ulgurji narxlarda sotadi. Mobil internet sektorida uchta operator bor: Spark, One NZ va 2degrees.

Internet

tahrir

Yangi Zelandiyada internetdan yuqori darajada foydalaniladi. Yangi Zelandiyada 1 916 000 ta keng polosali ulanishlar va 65 000 ta dial-up ulanishlari mavjud boʻlib, ulardan 1 595 000 tasi turar-joy va 386 000 tasi biznes yoki hukumatga tegishli[147]. Ulanishlar sonida raqamli aʼzolik liniyasi yetakchilik qiladi va bu telefon liniyasidan ham ustunroqdir[148][149][150].

Energiya

tahrir

1995-2013-yillarda iqtisodiyotning yalpi ichki mahsulot birligiga toʻgʻri keluvchi energiya sigʻimi 25 foizga kamayadi[151]. Bunga sababchi omil nisbatan kam energiya sarflaydigan xizmat koʻrsatish sohalarining oʻsishidir[152]. Yangi Zelandiya qayta tiklanadigan energiyaga oʻtish jarayonidagi dunyodagi eng muvaffaqiyatli mamlakatlardan biridir; mamlakat juda yuqorida joylashgan – 156 mamlakat orasida 5-oʻrin – energiya almashinuvidan keyingi geosiyosiy daromadlar va yoʻqotishlar indeksida (GeGaLo Index).[153]

Elektr energiyasi

tahrir

Elektr energiyasi bozori Elektr energetikasi Agentligi (EA) tomonidan boshqariladigan Elektr energetikasi sanoatida ishtirok etish kodeksi bilan tartibga solinadi. Elektr energetikasi asosan gidroenergetika, geotermal energiya va tobora oʻsib borayotgan shamol energiyasi kabi qayta tiklanadigan energiya manbalaridan foydalanadi.

Qayta tiklanadigan energiya manbalarining 83% ulushi[154]Yangi Zelandiyani elektr energiyasi ishlab chiqarish boʻyicha eng barqaror iqtisodiyotlardan biriga aylantiradi[155]; Yangi Zelandiya iqtisodiyoti jami energiya sarfining qayta tiklanadigan manbalardan olinadigan qismi 30 foizini tashkil etadi[156]. Yangi Zelandiya elektr energiyasi ishlab chiqarish va isteʼmoli oʻrtasidagi geografik nomutanosiblik sababli qiyinchiliklarga duch kelmoqda. Elektr energiyasi ishlab chiqarish Janubiy Orolda yuqori va Shimoliy Orolning markaziy qismida past darajada rivojlangan. Lekin asosiy talab (oʻsishda davom etayotgan) Shimoliy Orolning shimoliy qismida, ayniqsa Oklend viloyatida yuqoridir. Bu elektr energiyasini shimolga elektr simlari orqali yetkaziilish toʻliq quvvatda ishlashini tez-tez talab qiladi.

Suv

tahrir

2021-yil holatiga deyarli hamma suv resurslari (ichimlik suvi) mahaliy va hududiy hokimyatlar tomonidan egalik qilinadi. Ushbu resurslarga egalik qiladigan umumiy 67 xil tashkilotlar mavjud[157].

Mahalliy hukumat oldida turgan muammolar ichiga infratuzilma taqchilligini moliyalashtirish va kelgusi 30-40 yil ichida 110 milliard dollarlik yirik sarmoyalarga tayyorgarlik koʻrish kiradi[158] Ichimlik suvi xavfsizligi boʻyicha qonunchilik talablarini, yomgʻir va oqava suvlarni boshqarish boʻyicha ekologik talablarni bajarilishida ham jiddiy muammolar bor. Iqlim oʻzgarishiga moslashish va aholining oʻsishini taʼminlash kabi qiyinchiliklar bu muammolarni yanada kattalashtiradi.

Uchta suv manbalarini kichik miqdordagi yirik mintaqaviy davlat kommunal xizmatlariga birlashtirishni oʻz ichiga olgan umummilliy davlat dasturi amalga oshirilmoqda[157].

Savdo

tahrir

Yangi Zelandiyaning kichik hajmi hamda jahonning yirik bozorlaridan uzoqda joylashganligi global bozorda raqobat qilishda katta qiyinchiliklar yaratadi. 2018-yilda Yangi Zelandiyaning asosiy savdo hamkorlari Xitoy, Avstraliya, Yevropa Ittifoqi, AQSh and Yaponiya edi. Birgalikda Yangi Zelandiyaning bu beshta hamkorlari ikki tomonlama savdoning 66% egalik qilgan[159][160]. 2014-martda mamlakat eksport mahsulotlarining umumiy qiymati birinchi marta $50 milliarddan oshgan va bu qiymat 2001-yilda 30-milliard edi[161]. Yangi Zelandiya Trade and Enterprise (NZTE) shirkati boshqa davlatlarga tovarlar va xizmatlar eksport qilmoqchi boʻlgan korxonalarga strategik maslahatlar va yordamlar taklif etadi.

Savdo shartnomalari

tahrir
 
Yangi Zelandiyaning asosiy savdo hamkorlari

1960-yillardan beri Yangi Zelandiya eksport bozorlarini kengaytirish hamda Yangi Zelandiya eksportining jahondagi raqobatdoshligini oshirish uchun koʻplab davlatlar bilan erkin savdo shartnomalarini tuzishni oʻzini maqsadi deb biladi[162]. Savdo toʻsiqlarini kamaytirish bilan bir qatorda, Yangi Zelandiya tuzgan savdo shartnomalari mavjud bozorga kirish huquqlarini saqlab qolishga qaratilgan. Savdo shartnomalari savdoni amalga oshirish qoidalarini belgilaydi va Yangi Zelandiya savdo qilayotgan mamlakatlardagi regulyator va rasmiylarning yaqindan hamkorlikda ishlashini taʼminlayd[162].

Xitoy

tahrir

Xitoy Yangi Zelandiyaning eng katta savdo hamkoridir va Xitoy asosan goʻsht, sut mahsulotlari, va qaragʻay yogʻochini sotib oladi. 2013-yilda Yangi Zelandiya va Xitoy orasidagi savdo NZ$16.8 milliardga teng boʻlgan[160]. Bu jarayon asosan 2008-yildagi xitoy sut mojorosidan soʻng paydo boʻlgan oʻsayotgan talabning natijasidir. Sut mahsulotlariga boʻlgan talabning oʻshandan beri juda ham baland boʻlgani 2014-yil mart oyigacha boʻlgan 12 oy davomida ushbu mahsulotlarning Xitoyga umumiy eksporti naqd 51%ga oʻsgan[163]. Bu oʻsishni 2008-yil 1-oktyabrda imzolangan Yangi Zelandiya–Xitoy Erkin Savdo Shartnomasi taʼminlagan. Oʻsha yildan beri mamlakatning Xitoyga eksporti uch martdan koʻpga oʻsgan[164].

Avstraliya

tahrir
 
1983-yil 28-martda Laurie Francis va Lionel Brown tomonidan imzolangan Avstraliya Yangi Zelandiya Yaqin Iqtisodiy Munosabatlar Savdo Shartnomasi

Xitoy Avstraliyani quvib oʻtishidan oldin Avstraliya Yangi Zelandiyaning ikki tomonlama eng katta savdo hamkori edi va 2013-yilda ikki mamlakat oʻrtasidagi savdoning qiymati NZ$25.6 milliard boʻlgan[160]. Avstraliya va Yangi Zelandiya iqtisodiy va savdo aloqalari „Yaqin Iqtisodiy Hamkorlik“ (CER) shartnomasi doirasida amalga oshirilgan va bu shartnoma tovar va koʻplab xizmatlarning erkin savdosini taʼminlagan. 1990-yildan beri CER 25 million koʻproq odamga ega yagona bozorni yaratgan. Hozirgi kunda Yangi Zelandiya eksportining 19%i Avstraliyaga yoʻnaltirilgan. Eksportning ichiga yengil xom neft, oltin, vino, pishloq va yogʻoch shuningdek keng turdagi sanoat mahsulotlari kirib ketadi.

CER, shuningdek, kasbiy malakalarini oʻzaro tan olish bilan birga, Yangi Zelandiya va Avstraliya fuqarolariga bir-birining hududida erkin yashash va ishlash imkonini beruvchi mehnat bozorini yaratgan. Bu insonlarga bir mamlakatda amalga oshirgan faoliyatni ikkinchi davlatda hech qanday toʻsiqsiz davom ettirishga imkon beradi. Bank tizimi Trans-Tasman Council on Banking Supervision kengashi orqali birgalikda nazorat qilinadi va hozirda Avstraliya va Yangi Zelandiya oʻrtasida tadbirkorlik faoliyatiga oid qonunlarni oʻzaro muvofiqlashtirish boʻyicha maslahatlashuvlar ketmoqda[165].

Yevropa Ittifoqi

tahrir

Yevropa Ittifoqi Yangi Zelandiyaning uchinchi eng yirik savdo hamkoridir. Oʻz mahsulotlarini Yevropa bozoriga yetkazib berish uchun Buyuk Britaniyadan baza sifatida foydalanayotgan Yangi Zelandiya kompaniyalari soni ortib bormoqda[166]. Ammo Osiyodan talabning oʻsishda davom etayotganiga qaramay Yevropa Ittifoqi bilan savdo surati pasayib bormoqda. Yangi Zelandiya eksportining atigi 8%i Yevropa Ittifoqi hissasiga toʻgʻri kelsa-da, importning 12%i ushbu hududdan kirib keladi[165].

2014-yil iyulda Yangi Zelandiya va Yevropa Ittifoqi oʻrtasidagi Munosabatlar va Hamkorlik boʻyicha Sheriklik Shartnomasi (PARC) boʻyicha muzokaralar yakunlandi.[167] Shartnoma savdo va investitsiyalarni yanada erkinlashtirish maqsadida YeI va Yangi Zelandiya oʻrtasidagi savdo-iqtisodiy munosabatlarni qamrab oladi hamda Yevropa Ittifoqining Yangi Zelandiyadagi diplomatik ishtirokini doimiy elchi bilan yaxshilash niyatini eʼtirof etadi[168].

Qoʻshma Shtatlar

tahrir

2013-yilda YeI Qoʻshma Shtatlarni quvib oʻtishidan oldin Yangi Zelandiyaning uchinchi eng yirik savdo hamkori edi va ikki tomonlama savdo hajmi NZ$11.8 milliardga baholangan[160]. Yangi Zelandiyaning Qoʻshma Shtatlarga asosiy eksport tovarlari mol goʻshti, sut mahsulotlari, va qoʻy goʻshtidir. Qoʻshma Shtatlardan import maxsus stanoklar, farmasevtika mahsulotlari, neft va yoqilgʻini oʻz ichiga oladi. Savdoga qoʻshimcha holda ikki mamlakat oʻrtasida yuqori darajadagi korporativ va individual sarmoyalar mavjud hamda Qoʻshma Shtatlar Yangi Zelandiyaga kelayotgan sayyohlarning asosiy manbasidir. 2012-yil mart holatiga Qoʻshma Shtatlar Yangi Zelandiyaga umumiy qiymati $44 milliardlik sarmoyalar kiritgan[169]. Koʻplab Qoʻshma Shtatlar kompaniyalarining Yangi Zelandiyada shoʻba korxonalari mavjud. Koʻpchiligi mahalliy agentliklar orqali, baʼzilari esa qoʻshma korxonalar orqali faoliyat yuritadi. United States Chamber of Commerce Yangi Zelandiyada faol hisoblanib, asosiy ofisi Oklendda, filiali esa Vellingtonda joylashgan.

Tashqi Ishlar Vazirligiga koʻra Yangi Zelandiya va Qoʻshma Shtatlar umumiy tarix, qadriyatlar, va manfaatlarga asoslangan chuqur va azaliy doʻstlik hamda erkin, xavfsiz, demokratik, va farovon dunyo yaratish uchun umumiy maqsadga ega[170]. Ammo ushbu umumiy tarix ikki davlat oʻrtasida erkin savdo shartnomasi imzolanishiga olib kelmagan[171].

Yaponiya va boshqa Osiyo bozorlari

tahrir

Yaponiya Yangi Zelandiya beshinchi eng katta savdo hamkoridir. XXI asrda tez rivojlanib borayotgan Osiyo bozorlari Yangi Zelandiya ekportiga nisbatan talabni oshirib yubormoqda. Shuningdek Yangi Zelandiya Tayvan, Gong Kong, Malayziya, Indoneziya, Singapur, Tailand, Hindiston va Filippin bilan ham savdo qiladi va umumiy eksportning taxminan 16%i shu davlatlar hissasiga toʻgʻri keladi[165]. 2000-yilda Yangi Zelandiya Singapur bian erkin savdo shartnomasi tuzadi, 2005-yilda esa shartnomaga Chili va Bruney ham qoʻshiladi va shartnoma hozirda P4 shartnomasi nomi bilan tanilgan.

Tinch okeani orollari bilan munosabatlar

tahrir

Tinch okeani hududidagi orollar Yangi Zelandiyaning oltinchi eng katta bozoridir va yildan yilga oʻsib bormoqda. 2011-yilda Tinch Okeani Orollariga eksport hajmi $1.5 milliarddan oshadi va bu koʻrsatkich oʻtgan yilga nisbatan 12%ga oʻsgan. Ushbu hududdagi eng katta individual bozor Fijinikidir va keuingi oʻrinlarda Papua Yangi Gvineya, Fransuz Polineziyasi va Yangi Kaledoniya turadi. Orollarga eksport qilingan tovarlarga qayta ishlangan neft, qurilish materiallari, dori-darmon, qoʻy goʻshti, sut, sariyogʻ, meva va sabzavotlar kiradi[172]. Shuningdek Yangi Zelandiya Tinch okeani orollariga mudofaa va hududiy xavfsizlik yoʻnalishlarida, hamda atrof-muhitni muhofaza qilish va baliqchilik sohalarida yordam beradi.

Hududlarining kichik hajmi Tinch Okeani orollari yillik siklonlarga dunyodagi eng zaif hududlar hisoblanadi. Tabiiy ofatlarning ijtimoiy va iqtisodiy sohalarga salbiy taʼsiri bir necha yillarga choʻziladi. 1992-yildan beri Yangi Zelandiya Avstraliya va Fransiya bilan hamkorlikda Tinch Okeanidagi tabiiy ofatlar oqibatlariga qarshi kurashadi. Yangi Zelandiya favqulodda vaziyatlar uchun avariya vositalari va transport vositalari bilan taʼminlaydi, yoʻl va uy-joy qurilishi uchun mablagʻ ajratadi hamda zarar koʻrgan hududlarga mutaxassislarni joʻnatadi[173]

Tashqi Ishlar va Savdo vazirligi orqali Yangi Zelandiya rivojlanmagan mamlakatlarini davomiy iqtisodiy oʻsishni saqlash uchun xalqaro yordam va rivojlanish fondlari bilan taʼminlaydi. Yangi Zelandiya Yordam Dasturi Tinch Okeanida rivojlanishni taʼminlash uchun yiliga taxminan $550 million sarflaydi. $550 million mablagʻ Yangi Zelandiya Yalpi Milliy Mahsuloti(YMM)ning 0.26%ini tashkil etadi[174].

Chet-el Sarmoyasi

tahrir

Yangi Zelandiya chet-el sarmoyalarini ragʻbatlanitiradi va sarmoyalar Overseas Investment Office tomonidan nazorat qilinadi. 2014-yilda chet-eldan toʻgʻridan-toʻgʻri sarmoyalar hajmi umumiy NZ$107.69 milliardni tashkil etgan[20]. 1989- va 2013-yillar oraligʻida chet-el sarmoyalari 1,000%dan ortiqqa oʻsib NZ$9.7 milliarddan NZ$101.4 milliardgacha yetgan[175]. 1989- va 2007-yillar davomida chet-elliklarning Yangi Zelandiyaning aksiyalar bozoridagi ulushi 19%dan 41%cha oʻsdi, ammo bu koʻrsatkich keyinchalik 33%ga tushib ketgan.

2007-yilda qishloq xoʻjaligida foydali yerlarning taxminan 7%i chet-elliklar tomonidan egalik qilingan[33]. 2011-yilda iqtisodchi Bill Rosenberg fikricha oʻrmonchilik yerlarini qoʻshib hisoblaganda ushbu koʻrsatkich 9%ni tashkil etgan[176]. 2013-yilning martida moliyaviy sektor NZ$101.4 milliard dollarga baholangan va u oʻsha paytda chet-elliklarning Yangi Zelandiyada eng katta ulushi bor sektordir. Mamlakatdagi NZ$39.3 milliardga baholanadigan „katta toʻrtlik“ banklari avstraliyaliklar tomonidan egalik qilinadi[175].

Natijasi

tahrir

1997- va 2007-yillar davomida chet-ellik sarmoyadorlar NZ$50.3 milliard foyda qildi va foydaning 68%i chetga chiqib ketgan. Campaign Against Foreign Control of Aotearoa (CAFCA) aytishicha bu jarayon iqtisodiyotga salbiy taʼsir koʻrsatgan va ularning taʼkidlashicha chet-el sarmoyadorlari Yangi Zelandiya kompaniyalarini sotib olganda ishchilar sonini qisqartirishga hamda maoshlarni qisqartirishga moyil boʻladi[33]. Yana qoʻshimcha qilnishicha chet-elliklarning Yangi Zelandiyada kompaniyalarga egalik qilishi mamlakat tashqi qarzini kamaytirishga hech qanday yordam bermagan boʻlishi. 1984-yilda xususiy va davlatning tashqi qarzi NZ$16 milliard (2013-yil mart holatiga bu NZ$50 milliardga teng)ga teng edi va oʻsha paytdagi Yangi Zelandiya YaIMning yarmidan kamini tashkil etgan. 2013-yil martgacha mamlakatning umumiy tashqi qarzi NZ$251 milliard boʻlib, va bu koʻrsatkich Yangi Zelandiya YaIMining 100%dan koʻprogʻini tashkil etgan[175].

Maʼlumotlar

tahrir
 
Turizm Yangi Zelandiya eksportining asosiy qismidir. (Rasmda: turistlar uchun maxsus avtobus)

Quyidagi jadval 1980–2020-yillardagi asosiy iqtisodiy koʻrsatkichlarni tasvirlaydi (jumladan 2021-2026-yillar uchun prognoz koʻrsatadi). Inflatsiya 2%dan kam boʻlsa yashilda koʻrsatilgan[177].

Yil YaIM (mlrd. AQSh$ XQP) Kishi boshiga YaIM (AQSh$ XQP) YaIM (mlrd. AQSh$ nominal) Kishi boshiga YaIM (AQSh$ nominal) YaIM oʻsishi (real) Inflatsiya darajasi (%) Ishsizlik (%) Davlat qarzi YaIM nisbatida (%)
1980 28.5 9,177.3 22.5 7,246.9  1.0% ▲17.1% 4.0% m/e
1981  32.2  10,288.8  23.4  7,503.1  3.0% ▲15.5% ▼3.9% m/e
1982  35.1  11,151.9  23.2  7,370.6  2.9% ▲16.1% ▲4.4% m/e
1983  36.4  11,464.6  22.5  7,064.3  −0.1% ▲7.4% ▲6.2% m/e
1984  40.4  12,566.6  22.4  6,960.7  6.9% ▲6.1% ▲7.2% m/e
1985  42.1  12,995.1  22.5  6,943.5  1.2% ▲15.4% ▼3.9% 64.2%
1986  43.8  13,375.0  27.4  8,373.5  1.8% ▲13.2% ▲4.2% ▲68.6%
1987  45.9  13,915.8  36.9  11,189.5  2.4% ▲15.8% ▲4.2% ▼63.0%
1988  47.8  14,354.0  45.5  13,643.7  0.6% ▲6.4% ▲5.8% ▼54.8%
1989  49.9  14,826.9  44.1  13,100.0  0.4% ▲5.7% ▲7.3% ▲55.0%
1990  51.8  15,204.8  45.8  13,439.7 ▬0.0% ▲6.1% ▲8.0% ▲55.5%
1991  52.8  15,112.2  43.4  12,426.1  −1.3% ▲2.6% ▲10.6% ▲58.0%
1992  54.4  15,400.8  41.5  11,754.9  0.7%  1.0% ▲10.7% ▲58.7%
1993  58.6  16,401.6  44.8  12,536.1  5.2%  1.3% ▼9.8% ▼54.6%
1994  63.2  17,452.6  52.9  14,607.5  5.6%  1.7% ▼8.4% ▼48.9%
1995  67.7  18,415.1  62.3  16,938.0  4.9% ▲3.8% ▼6.5% ▼43.5%
1996  71.7  19,211.8  69.1  18,504.2  4.1% ▲2.3% ▼6.3% ▼37.3%
1997  74.8  19,765.5  68.9  18,214.2  2.5%  1.2% ▲6.9% ▼34.6%
1998  75.8  19,874.7  56.8  14,885.5  0.3%  1.3% ▲7.7% ▼34.5%
1999  80.4  20,955.3  58.9  15,340.1  4.6%  −0.1% ▼7.1% ▼32.0%
2000  85.7  22,209.2  54.2  14,028.1  4.3% ▲2.6% ▼6.2% ▼30.0%
2001  89.9  23,132.6  53.1  13,667.8  2.6% ▲2.6% ▼5.5% ▼28.2%
2002  95.6  24,200.8  62.0  15,701.9  4.7% ▲2.7% ▼5.3% ▼26.4%
2003  101.7  25,237.7  82.5  20,480.4  4.2%  1.8% ▼4.8% ▼24.7%
2004  109.4  26,745.0  101.6  24,840.2  4.8% ▲2.3% ▼4.0% ▼22.5%
2005  116.3  28,129.3  113.2  27,378.7  3.2% ▲3.0% ▼3.8% ▼20.8%
2006  123.4  29,493.7  109.7  26,221.9  2.9% ▲3.4% ▲3.9% ▼18.4%
2007  131.1  31,031.6  134.9  31,909.4  3.4% ▲2.4% ▼3.6% ▼16.3%
2008  133.4  31,303.9  135.4  31,759.2  −0.2% ▲4.0% ▲4.0% ▲19.0%
2009  132.7  30,815.5  121.8  28,283.7  −1.2% ▲2.1% ▲5.9% ▲24.3%
2010  136.6  31,383.4  145.3  33,379.6  1.8% ▲2.3% ▲6.2% ▲29.7%
2011  142.0  32,377.2  167.0  38,063.0  1.8% ▲4.0% ▼6.1% ▲34.7%
2012  144.4  32,733.6  175.0  39,683.4  2.5%  1.1% ▲6.5% ▲35.7%
2013  157.8  35,474.6  187.2  42,089.5  2.3%  1.1% ▼5.8% ▼34.6%
2014  167.2  36,993.7  200.1  44,282.1  3.7%  1.2% ▼5.4% ▼34.2%
2015  170.5  36,971.5  176.2  38,200.0  3.6%  0.3% ▬5.4% ▬34.2%
2016  185.2  39,266.3  186.0  39,426.7  3.9%  0.6% ▼5.2% ▼33.4%
2017  197.3  40,976.0  203.8  42,334.7  3.5%  1.9% ▼4.8% ▼31.1%
2018  208.9  42,617.4  210.0  42,839.8  3.4%  1.6% ▼4.3% ▼28.0%
2019  217.8  43,686.0  210.4  42,210.2  2.4%  1.6% ▼4.2% ▲32.0%
2020  215.9  42,445.5  209.4  41,164.6  −2.1%  1.7% ▲4.6% ▲43.6%
2021  235.0  45,879.6  247.6  48,349.0  5.1% ▲3.0% ▼4.3% ▲52.0%
2022  249.5  48,202.1  267.6  51,706.9  3.3% ▲2.2% ▲4.4% ▲56.9%
2023  259.7  49,462.1  282.4  53,795.6  1.7%  2.0% ▲4.7% ▲58.5%
2024  270.6  50,787.4  294.5  55,273.0  1.9%  2.0% ▲4.9% ▲59.0%
2025  282.7  52,263.7  306.9  56,739.2  2.2%  2.0% ▼4.4% ▼57.8%
2026  295.5  53,833.7  320.0  58,293.3  2.4%  2.0% ▲4.5% ▼55.3%
Sanoat ishlab chiqarishi oʻsishi darajasi
5.9% (2004) / 1.5% (2007)
Xoʻjaliklar daromadi yoki isteʼmolidagi foiz ulushi
  • Eng past 10%: 0.3% (1991)
  • Eng baland 10%: 29.8% (1991)
Qishloq xoʻjaligi – mahsulotlari
Bugʻdoy, arpa, kartoshka, baklagiller, mevalar, sabzavotlar; jun, mol goʻshti, sut mahsulotlari; baliq
Eksport – mollari
Sut mahsulotlari, goʻsht, yogʻoch va yogʻoch mahsulotlari, baliq, mashinasozlik
Import – mollari
Stanoklar va uskunalar, transport vositalari va samolyotlar, neft, elektronika, toʻqimachilik, plastmassa
Elektr energiyasi
Elektr energiyasi – manbalar boʻyicha taqsimot[154][178]
  • Suv: 60% (2020)
  • Geotermal: 17% (2020)
  • Shamol: 5% (2020)
  • Yoqilgʻi: 17% (2020)
  • Yadro: 0% (2020)
  • Boshqalar: 3.4% (2010)
Neft
  • Ishlab chiqarish: 42,160 barrel (6,703 m3) 2001 / 25,880 barrel (4,115 m3) 2006
  • Isteʼmol: 132,700 barrel (21,100 m3) 2001 / 156,000 barrel (24,800 m3) 2006
  • Eksport: 30,220 barrel (4,805 m3) 2001 / 15,720 barrel (2,499 m3) 2004
  • Import: 119,700 barrel (19,030 m3) 2001 / 140,900 barrel (22,400 m3) 2004
  • Aniqlangan zaxiralar: 89.62 million barrels (14,248,000 m3) 2002-yil yanvar
Valyuta kursi
1 AQSh$ uchun Yangi Zelandiya dollari (NZ$) – 1.4771 (2016), 1.2652 (2012), 1.3869 (2005), 1.5248 (2004), 1.9071 (2003), 2.1622 (2002), 2.3788 (2001), 2.2012 (2000), 1.8886 (1999), 1.8632 (1998), 1.5083 (1997), 1.4543 (1996), 1.5235 (1995)

Yana qarang

tahrir

Manbalar

tahrir
  1. ↑ „Year End Financial Statements“. NZ Treasury. Qaraldi: 2017-yil 5-mart.
  2. ↑ „World Economic Outlook Database, April 2019“. IMF.org. International Monetary Fund. Qaraldi: 2023-yil 25-oktyabr.
  3. ↑ „World Bank Country and Lending Groups“. datahelpdesk.worldbank.org. World Bank. Qaraldi: 2019-yil 29-sentyabr.
  4. ↑ „Subnational population estimates (RC, SA2), by age and sex, at 30 June 1996-2023 (2023 boundaries)".“. Statistics New Zealand. Qaraldi: 2017-yil 5-mart.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 „Report for Selected Countries and Subjects: April 2023“. imf.org. International Monetary Fund.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 „The outlook is uncertain again amid financial sector turmoil, high inflation, ongoing effects of Russia's invasion of Ukraine, and three years of COVID“. International Monetary Fund (2023-yil 11-aprel).
  7. ↑ „New Zealand Economic and Financial Overview“ 19–23. New Zealand Treasury (2012). 2017-yil 4-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 17-mart.
  8. ↑ „Annual inflation at 7.3 percent, 32-year high“. Statistics New Zealand (2022-yil 18-iyul).
  9. ↑ „Relative poverty rate at 50% of the median household income in OECD countries“.
  10. ↑ „Human Development Index (HDI)“. hdr.undp.org. HDRO (Human Development Report Office) United Nations Development Programme. Qaraldi: 2022-yil 5-oktyabr.
  11. ↑ Nations, United. Inequality-adjusted HDI (IHDI). UNDP. http://hdr.undp.org/en/indicators/138806. Qaraldi: 5 October 2022. Yangi Zelandiya iqtisodiyoti]]
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 12,3 12,4 „Labour market statistics: June 2022 quarter | Stats NZ“. www.stats.govt.nz. Stats NZ. Qaraldi: 2022-yil 3-avgust.
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 13,3 13,4 13,5 13,6 13,7 „The World Factbook“. CIA.gov. Central Intelligence Agency. Qaraldi: 2019-yil 23-oktyabr.
  14. ↑ „Home“.
  15. ↑ „Taxing Wages 2023: Indexation of Labour Taxation and Benefits in OECD Countries | READ online“.
  16. ↑ „Home“.
  17. ↑ „Ease of Doing Business in New Zealand“. Doingbusiness.org. Qaraldi: 2017-yil 24-noyabr.
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 18,3 „Overseas merchandise trade: June 2023“. Stats NZ. Qaraldi: 2023-yil 27-oktyabr.
  19. ↑ „Balance of Payments and International Investment Position – M7“. Statistics New Zealand. Reserve Bank of New Zealand (2018-yil 19-dekabr). Qaraldi: 2019-yil 23-fevral.
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 „Financial Statements of the Government of New Zealand for the eight months ended 28 February 2018“. New Zealand Treasury (2018-yil 8-aprel). Qaraldi: 2019-yil 17-fevral.
  21. ↑ „New Zealand Foreign Exchange Reserves, 2005–2023 | CEIC Data“. www.ceicdata.com. Qaraldi: 2023-yil 8-avgust.
  22. ↑ Hall, Peter A.; Soskice, David. Varieties of Capitalism: The Institutional Foundations of Comparative Advantage. Oxford University Press, 2001 — 570-bet. ISBN 978-0191647703. 
  23. ↑ 23,0 23,1 23,2 „New Zealand in Profile 2014: Economy“. Statistics New Zealand (2011-yil mart). Qaraldi: 2014-yil 9-dekabr.
  24. ↑ Minerals, New Zealand Petroleum and „Mineral resources potential“ (en-NZ). New Zealand Petroleum and Minerals. Qaraldi: 2024-yil 9-fevral.
  25. ↑ „NZ Tech – About the Tech Sector“. Qaraldi: 2020-yil 7-yanvar.
  26. ↑ „1. NZX Annual Report 2022 (including audited financial statements)“. NZX (2023-yil 23-fevral). Qaraldi: 2023-yil 26-oktyabr.
  27. ↑ „Triennial Central Bank Survey, April 2013“. Triennial Central Bank Survey. Bank for International Settlements. Qaraldi: 2014-yil 25-mart. [pg.10 of PDF]
  28. ↑ 28,0 28,1 28,2 "Early pastoral economy". Te Ara: The Encyclopedia of New Zealand. p. 4. http://www.teara.govt.nz/en/economic-history/page-4. 
  29. ↑ 29,0 29,1 New Zealand Historical Atlas McKinnon, Malcolm: . David Bateman, 1997. 
  30. ↑ 30,0 30,1 „The introduction of refrigeration“. NZ International Business Forum. 2015-yil 13-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 19-oktyabr.
  31. ↑ Drew, Aaron. "New Zealand's productivity performance and prospects". Bulletin 70 (1). http://www.rbnz.govt.nz/research_and_publications/reserve_bank_bulletin/2007/2007mar70_1drew.pdf. Qaraldi: 10 February 2008. Yangi Zelandiya iqtisodiyoti]]
  32. ↑ Evans, Lewis; Grimes, Arthur; Wilkinson, Bryce (December 1996). "Economic Reform in New Zealand 1984–95: The Pursuit of Efficiency". Journal of Economic Literature 34 (4): 1856–902. https://ideas.repec.org/a/aea/jeclit/v34y1996i4p1856-1902.html. Qaraldi: 4 October 2012. Yangi Zelandiya iqtisodiyoti]]
  33. ↑ 33,0 33,1 33,2 33,3 McCarten, Matt. „Foreign owners muscle in as New Zealand sells off all its assets“. The New Zealand Herald (2007-yil 14-yanvar).
  34. ↑ „New Zealand rated most business-friendly“. International Herald Tribune (2005-yil 14-sentyabr).
  35. ↑ 35,0 35,1 35,2 "External diversification after 1966". Te Ara: The Encyclopedia of New Zealand. p. 10. http://www.teara.govt.nz/en/economic-history/page-10. <!--->
  36. ↑ 36,0 36,1 "Early Māori economies". Te Ara: The Encyclopedia of New Zealand. p. 2. http://www.teara.govt.nz/en/economic-history/page-2. <!--->
  37. ↑ 37,0 37,1 37,2 King, Michael. The Penguin History of New Zealand. Penguin Books, 2003. ISBN 978-0-14-301867-4. 
  38. ↑ "First European economies". Te Ara: The Encyclopedia of New Zealand. http://www.teara.govt.nz/en/economic-history/page-3. <!--->
  39. ↑ Warwick Robert Armstrong. "Vogel, Sir Julius, K.C.M.G". Te Ara: The Encyclopedia of New Zealand. http://www.teara.govt.nz/en/1966/vogel-sir-julius-kcmg. 
  40. ↑ "Boom and bust, 1870–1895". Te Ara: The Encyclopedia of New Zealand. p. 5. http://www.teara.govt.nz/en/economic-history/page-5. <!--->
  41. ↑ 41,0 41,1 "Refrigeration, dairying and the Liberal boom". Te Ara: The Encyclopedia of New Zealand. http://www.teara.govt.nz/en/economic-history/page-6. 
  42. ↑ 42,0 42,1 Baten, Jörg. A History of the Global Economy. From 1500 to the Present.. Cambridge University Press, 2016 — 287-bet. ISBN 978-1107507180. 
  43. ↑ "Inter-war years and depression". Te Ara: The Encyclopedia of New Zealand. http://www.teara.govt.nz/en/economic-history/page-7. 
  44. ↑ 44,0 44,1 Liu, Shirley „The history of the New Zealand dollar“. finder.com US (2015-yil 13-oktyabr). 2019-yil 10-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 11-avgust.
  45. ↑ 45,0 45,1 „New Zealand's trade history“. New Zealand International Business Forum. 2015-yil 13-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 19-oktyabr.
  46. ↑ "NAFTA signed". Te Ara: The Encyclopedia of New Zealand. Archived from the original on 2016-11-14. https://web.archive.org/web/20161114194910/http://www.nzhistory.net.nz/culture/the-1960s/1965. <!--->
  47. ↑ 47,0 47,1 "Britain, New Zealand and the EU after 1940". Te Ara: The Encyclopedia of New Zealand. http://www.teara.govt.nz/en/international-economic-relations/page-4. <!--->
  48. ↑ „New Zealand's Export Markets year ended June 2000 (provisional)“. Statistics New Zealand (2000-yil iyun). 2010-yil 15-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 15-iyun.
  49. ↑ 49,0 49,1 49,2 „Inflation“. Reserve Bank of New Zealand. 2014-yil 7-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 8-dekabr.
  50. ↑ 50,0 50,1 „In the shadow of Think Big“. The New Zealand Herald (2011-yil 31-yanvar).
  51. ↑ „Introduction“. New Zealand Aluminium Smelter Limited. Qaraldi: 2014-yil 8-dekabr.
  52. ↑ „The 1980s“.
  53. ↑ 53,0 53,1 „20 years of a floating New Zealand dollar“. Reserve Bank of New Zealand. 2014-yil 25-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 25-oktyabr.
  54. ↑ Russell 1996, s. 119.
  55. ↑ „Commercial Framework: Stock exchange, New Zealand Official Yearbook 2000“. Statistics New Zealand. 2016-yil 4-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 8-dekabr.
  56. ↑ „Share Price Index, 1987–1998“. 2010-yil 25-mayda asl nusxadan arxivlangan.
  57. ↑ 57,0 57,1 57,2 57,3 Kelsey, Jane. „Life in the Economic Test-Tube: New Zealand 'experiment' a colossal failure“ (1999-yil 9-iyul). 2016-yil 2-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 26-yanvar.
  58. ↑ OECD. „LFS by sex and age – indicators“. Stats.oecd.org (1988-yil 28-yanvar). Qaraldi: 2018-yil 5-sentyabr.
  59. ↑ „Reserve Bank statistics – Employment“. Reserve Bank of New Zealand. 2016-yil 22-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 8-dekabr.
  60. ↑ 60,0 60,1 „New Zealand as it might have been: From Ruthanasia to President Bolger“. The New Zealand Herald (2007-yil 12-yanvar). Qaraldi: 2014-yil 8-dekabr.
  61. ↑ Ministry for Culture and Heritage „The state steps in and out – housing in New Zealand“. New Zealand history online (2012-yil 29-fevral). 2016-yil 14-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 9-iyul.
  62. ↑ Dobbin, Murray. „New Zealand's Vaunted Privatization Push Devastated The Country, Rather Than Saving It“. The National Post (Canada) (2000-yil 15-avgust). 2013-yil 24-martda asl nusxadan arxivlangan.
  63. ↑ "Government and market liberalisation". Te Ara: The Encyclopedia of New Zealand. p. 11. http://www.teara.govt.nz/en/economic-history/page-11. 
  64. ↑ OECD „1. Gross domestic product (GDP)“. stats.oecd.org.
  65. ↑ „New Zealand Unemployment Data Set“. OECD.
  66. ↑ „Survey ranks NZ in top six for economic freedom“. The New Zealand Herald (2008-yil 16-yanvar).
  67. ↑ Rudman, Brian. „Government must plug those leaks“. The New Zealand Herald (2009-yil 18-sentyabr).
  68. ↑ Weshah Razzak. „New Zealand Labour Market Dynamics: Pre- and Post-global Financial Crisis“. New Zealand Treasury (2014-yil fevral). 2015-yil 25-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 13-dekabr.
  69. ↑ Joyce, Steven „Unemployment figure lowest in seven years“. beehive.govt.nz. New Zealand Government (2016-yil 3-fevral).
  70. ↑ 70,0 70,1 70,2 70,3 70,4 70,5 „Recent Economic Performance and Outlook“. New Zealand Treasury (2014). 2015-yil 18-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 26-dekabr.
  71. ↑ „The Treasury: Learning from managing the Crown Retail Deposit Guarantee Scheme“. Controller and Auditor-General of New Zealand.
  72. ↑ „Deposit guarantee scheme introduced“. Reserve Bank of New Zealand. 2008-yil 14-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan.
  73. ↑ „Deep freeze list – Finance industry failures“. Interest.co.nz.
  74. ↑ „Fran O'Sullivan: Treasury must front up over role in SCF debacle“. The New Zealand Herald (2014-yil 18-oktyabr).
  75. ↑ Krause, Nick; Mace, William. „Nathans Finance directors jailed“. Stuff.co.nz (2011-yil 2-sentyabr). Qaraldi: 2017-yil 22-yanvar.
  76. ↑ Fletcher, Hamish. „Capital + Merchant directors jailed“. The New Zealand Herald (2012-yil 31-avgust). Qaraldi: 2017-yil 22-yanvar.
  77. ↑ „Prison for Bridgecorp director“. Stuff.co.nz (2012-yil 17-aprel). Qaraldi: 2017-yil 22-yanvar.
  78. ↑ „Remorseless director Rod Petricevic jailed“. Stuff.co.nz (2012-yil 26-aprel). Qaraldi: 2017-yil 22-yanvar.
  79. ↑ „David Ross gets 10 years,10 months jail“. The New Zealand Herald (2013-yil 15-noyabr). Qaraldi: 2017-yil 22-yanvar.
  80. ↑ „NZ economy could hit the rocks – economists“. Stuff (2014-yil 25-avgust).
  81. ↑ „New Zealand 2014's 'rock star' economy“. Stuff (2014-yil 7-yanvar).
  82. ↑ „Rock star economy or one hit wonder?“. New Zealand Productivity Commission (2014-yil 17-aprel). 2019-yil 23-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 26-dekabr.
  83. ↑ „NZ's 'rock star' status dims“. The New Zealand Herald (2014-yil 19-avgust).
  84. ↑ Niko Kloeten.. „'Rock star' economy to play on“. Stuff (2014-yil 3-dekabr). Qaraldi: 2015-yil 21-yanvar.
  85. ↑ „How New Zealand's rich-poor divide killed its egalitarian paradise“. The Guardian (2014-yil 12-dekabr). Qaraldi: 2015-yil 21-yanvar.
  86. ↑ „Covid-19: GDP results show NZ officially in first recession in a decade“. Radio New Zealand (2020-yil 17-sentyabr). 2020-yil 17-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 17-sentyabr.
  87. ↑ Pullar-Strecker, Tom. „NZ in recession as Covid shrinks GDP by 12.2%“. Stuff (2020-yil 17-sentyabr). 2020-yil 17-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 17-sentyabr.
  88. ↑ Roy, Eleanor. „New Zealand in Covid recession after worst quarterly GDP fall on record“. The Guardian (2020-yil 16-sentyabr). 2020-yil 17-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 17-sentyabr.
  89. ↑ „GDP jump of 14 per cent completes NZ's 'V'-shaped recovery“ (en). Stuff (2020-yil 16-dekabr). Qaraldi: 2021-yil 9-fevral.
  90. ↑ „A country with one of the strictest COVID lockdowns is seeing a V-shaped recovery“ (en). Fortune. Qaraldi: 2021-yil 27-yanvar.
  91. ↑ „Shock fall in unemployment to 4.9%“ (en). Stuff (2021-yil 2-fevral). Qaraldi: 2021-yil 2-fevral.
  92. ↑ Bhattarai, Rahul. „Covid 19 Delta outbreak: Restaurant Association unveils roadmap as industry loses 13,000 jobs“. The New Zealand Herald (2021-yil 23-sentyabr). 2021-yil 23-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 1-fevral.
  93. ↑ Hall, Carmen. „Gone: 26,774 businesses wiped off NZ Companies Office Register in eight months“. Bay of Plenty Times. NZME (2021-yil 13-noyabr). 2021-yil 13-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 1-fevral.
  94. ↑ Rutherford, Hamish. „Inflation hits 30-year high of 5.9 per cent“. The New Zealand Herald (2022-yil 27-yanvar). 2022-yil 29-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 1-fevral.
  95. ↑ „Border delays and a crash in house prices are the main risks facing the NZ economy – OECD report“. Radio New Zealand (2022-yil 1-fevral). 2022-yil 1-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 1-fevral.
  96. ↑ „Social Progress Index – New Zealand“. Social Progress Imperative. — „Social Progress Index 87.08 (5th)“. 2015-yil 5-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 5-fevral.
  97. ↑ 97,0 97,1 97,2 „National Accounts (Income and Expenditure): Year ended March 2014“. Statistics New Zealand (2014-yil 21-noyabr). Qaraldi: 2015-yil 3-dekabr.
  98. ↑ „New Zealand“. The World Fact Book. Central Intelligence Agency. — „Public debt
    31.7% of GDP (2017 est.)
    33.5% of GDP (2016 est.)
    country comparison to the world: 162“. Qaraldi: 2014-yil 12-dekabr.
  99. ↑ Bertram, Geoff (February 2009). "The banks, the current account, the financial crisis and the outlook". Policy Quarterly 5 (1). doi:10.26686/pq.v5i1.4288. http://ips.ac.nz/publications/files/00d6c676a95.pdf. 
  100. ↑ „Personal tax cuts“. IRD (2010-yil 1-oktyabr). 2019-yil 29-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 9-mart.
  101. ↑ Dickison, Michael. „NZ earners' tax burden second-lowest in OECD“. The New Zealand Herald (2010-yil 12-may). Qaraldi: 2011-yil 18-iyun.
  102. ↑ Bill English. „Fact sheet – Personal tax cuts“. The Beehive (2010-yil 20-may). Qaraldi: 2015-yil 9-mart.
  103. ↑ „GST rate increase“. IRD. 2019-yil 24-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 11-oktyabr.
  104. ↑ Collins, Simon Collins. „GST rise will hurt poor the most“. The New Zealand Herald (2010-yil 30-yanvar). Qaraldi: 2015-yil 9-mart.
  105. ↑ „Transparency International Corruption Perceptions Index 2017“. Transparency International (2018-yil 21-fevral). 2018-yil 21-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 25-fevral.
  106. ↑ „2018 Corruption Perceptions Index - Explore the results“ (2019-yil 29-yanvar). 2019-yil 27-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 18-aprel.
  107. ↑ „2019 Corruption Perceptions Index - Explore the results“ (2020-yil 24-yanvar). 2020-yil 27-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 18-aprel.
  108. ↑ „Examples of Corruption in New Zealand - Transparency International New Zealand“. 2020-yil 30-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 18-aprel.
  109. ↑ „Regional gross domestic product: Year ended March 2022“. Statistics New Zealand (2023-yil 24-mart). Qaraldi: 2023-yil 4-aprel.
  110. ↑ Nelson and Tasman are combined by Statistics New Zealand, but are separate regions.
  111. ↑ Includes the Chatham Islands.
  112. ↑ „New Zealand Business Figures“. 2020-yil 20-aprelda asl nusxadan arxivlangan.
  113. ↑ 113,0 113,1 113,2 113,3 „How bad is the Current Recession? Labour Market Downturns since the 1960s“. Ministry of Business, Innovation and Employment. 2014-yil 15-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 15-dekabr.
  114. ↑ „Household Labour Force Survey: December 2015 quarter“. Statistics New Zealand (2016-yil 3-fevral). Qaraldi: 2014-yil 4-dekabr.
  115. ↑ 115,0 115,1 Daly, Michael. „Unemployment at record low as job growth surges“. The New Zealand Herald. APN Holdings (2008-yil 7-fevral). 2013-yil 23-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 7-avgust.
  116. ↑ „Unemployment Rate“. Statistics New Zealand. Qaraldi: 2019-yil 10-oktyabr.
  117. ↑ 117,0 117,1 „Why house prices are up and ownership is down“. The New Zealand Herald (2014-yil 18-iyul). „Thirty years ago, an average house cost two or three times the average household income. But prices have rocketed since then, especially since 2001. By 2007, an average house cost more than six times household income.“.
  118. ↑ 118,0 118,1 „Housing affordability getting worse“. Stuff (2014-yil 20-yanvar).
  119. ↑ „Auckland house prices continue their relentless rise“. National Business Review (2014-yil 8-yanvar). 2020-yil 4-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 16-oktyabr.
  120. ↑ Gibson, Anne. „2016 house price hikes tipped by economist“. The New Zealand Herald (2016-yil 18-aprel).
  121. ↑ „House values soar in tight Auckland property market“. The New Zealand Herald (2014-yil 11-iyun).
  122. ↑ Home truths: City of expensive sales tops Sydney, The New Zealand Herald, 26 April 2016.
  123. ↑ 123,0 123,1 „NZ mortgage rates: How we compare with rest of the world“. The New Zealand Herald (2014-yil 18-oktyabr).
  124. ↑ „Houses too far from reach?“. The Dominion Post (2014-yil 26-aprel).
  125. ↑ „Housing Affordability Inquiry“. New Zealand Productivity Commission. 2019-yil 2-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 16-oktyabr.
  126. ↑ Submission of the New Zealand Council of Trade Unions to the Productivity Commission on the Housing Affordability Inquiry, February 2012, p. 5
  127. ↑ „The fading dream of a first home in city“. The New Zealand Herald (2014-yil 15-oktyabr).
  128. ↑ „Chinese investment in NZ housing tipped to rise“. The New Zealand Herald (2014-yil 17-oktyabr).
  129. ↑ „Why house prices are up and ownership is down“. The New Zealand Herald (2014-yil 18-iyul). „Home ownership has plunged since 1991. Back then, 76 per cent of homes were occupied by their owners, but by last year, that was down to 63 per cent.“.
  130. ↑ 130,0 130,1 „NZ income gap at crisis level“. Stuff (2013-yil 19-sentyabr).
  131. ↑ „Paradise for a few“. The New Zealand Herald (2013-yil 22-iyun).
  132. ↑ „New Zealand Progress Indicators:Income inequality“. Statistics New Zealand (2014-yil avgust). Qaraldi: 2014-yil 22-dekabr.
  133. ↑ „Brian Fallow: Wealth gap goes mainstream“. The New Zealand Herald (2014-yil 24-oktyabr). „The nearest comparable New Zealand data - unfortunately 10 years old - shows the lower half of the distribution owning 5 per cent of households' total net worth, while the richest 5 per cent of households had 38 per cent. It is unlikely that things have moved in a more egalitarian direction since then.“.
  134. ↑ „New Zealand Superannuation and Retirement Income Act 2001 No 84 (as at 01 April 2022), Public Act – New Zealand Legislation“. www.legislation.govt.nz. Qaraldi: 2022-yil 10-iyun.
  135. ↑ „National lacks courage on retirement age – Act leader“. The New Zealand Herald (2014-yil 24-fevral).
  136. ↑ „Population aging in New Zealand“. Statistics New Zealand.
  137. ↑ „Brian Gaynor: NZ badly behind times with age pensions“. The New Zealand Herald (2011-yil 5-noyabr).
  138. ↑ „October 2014 Monthly Report“. New Zealand Superannuation Fund. 2019-yil 23-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 14-dekabr.
  139. ↑ „KiwiSaver annual statistics“. Inland Revenue. Qaraldi: 2014-yil 14-dekabr.
  140. ↑ „Infrastructure 2013 National State of Infrastructure Report“. National Infrastructure Unit, New Zealand Treasury (2013). Qaraldi: 2014-yil 22-dekabr.[sayt ishlamaydi]
  141. ↑ MacManus, Joel „Major report reveals $75 billion infrastructure deficit, warns of recession risks“. Stuff (2020-yil 6-sentyabr). Qaraldi: 2021-yil 30-may.
  142. ↑ 142,0 142,1 142,2 142,3 „Connecting New Zealand – State of our infrastructure“. Ministry of Transport (2018-yil 26-aprel). 2014-yil 17-dekabrda asl nusxadan arxivlangan.
  143. ↑ „Maintaining our network“. NZ Transport Agency. Qaraldi: 2014-yil 15-dekabr.
  144. ↑ Bell, Mike „New Zealand Transportation“. move2nz. 2017-yil 10-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 13-dekabr.
  145. ↑ „Frequently Asked Questions“ (en-NZ). Qaraldi: 2018-yil 12-sentyabr.
  146. ↑ „2013 Annual Telecommunications Monitoring Report“. Commerce Commission (2014-yil 21-may). Qaraldi: 2014-yil 22-dekabr.
  147. ↑ "Internet Service Provider Survey: 2014". Internet Service Provider Survey (Statistics New Zealand). 14 October 2014. ISSN 1178-0509. http://www.stats.govt.nz/browse_for_stats/industry_sectors/information_technology_and_communications/ISPSurvey_HOTP2014.aspx. Qaraldi: 14 October 2014. Yangi Zelandiya iqtisodiyoti]]
  148. ↑ „Ultra-Fast Broadband Initiative“. Ministry of Business, Innovation and Employment. Qaraldi: 2014-yil 6-mart.
  149. ↑ „Chorus launches gigabit wholesale broadband services nationwide | Chorus“. www.chorus.co.nz. 2016-yil 30-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 30-oktyabr.
  150. ↑ „Rural Broadband Initiative contracts“. Ministry of Business, Innovation and Employment.
  151. ↑ „Energy in New Zealand“. MBIE (2014-yil iyul). Qaraldi: 2014-yil 3-avgust.
  152. ↑ „Key Findings on New Zealand's Progress Using a Sustainable Development Approach“. Statistics New Zealand (2010). Qaraldi: 2012-yil 21-aprel.
  153. ↑ Overland, Indra; Bazilian, Morgan; Ilimbek Uulu, Talgat; Vakulchuk, Roman; Westphal, Kirsten (1 November 2019). "The GeGaLo index: Geopolitical gains and losses after energy transition". Energy Strategy Reviews 26: 100406. doi:10.1016/j.esr.2019.100406. 
  154. ↑ 154,0 154,1 nzcpe „Climate explained: why switching to electric transport makes sense even if electricity is not fully renewable“ (en-GB). Planetary Ecology (2020-yil 18-may). Qaraldi: 2020-yil 20-may.
  155. ↑ „New Zealand Commits to 90% Renewable Electricity by 2025“. RenewableEnergyWorld.com. Qaraldi: 2016-yil 11-noyabr.
  156. ↑ https://www.mbie.govt.nz/dmsdocument/27344-energy-in-new-zealand-2023-pdf Andoza:Bare URL inline
  157. ↑ 157,0 157,1 „Central/Local Government Three Waters Reform Programme“. Te Tari Taiwhenua - Department of Internal Affairs. Qaraldi: 2021-yil 30-may.
  158. ↑ Coughlan, Thomas. „Government thinks 25510 billion needed to fix broken water system“. Stuff (2021-yil 26-mart). Qaraldi: 2021-yil 30-may.
  159. ↑ „Goods and services trade by country: Year ended June 2018 – corrected“. Statistics New Zealand. Qaraldi: 2019-yil 10-fevral.
  160. ↑ 160,0 160,1 160,2 160,3 „Main trading partners, 2013“. Statistics New Zealand. Qaraldi: 2014-yil 3-dekabr.
  161. ↑ „Export Milestones“. Statistics New Zealand.
  162. ↑ 162,0 162,1 „Trade Relationships and Agreements“. Ministry of Foreign Affairs and Trade (New Zealand) (2014-yil 21-avgust). 2015-yil 4-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 10-dekabr.
  163. ↑ „Trade surplus widens as dairy drives exports into China“. The New Zealand Herald (2014-yil 29-aprel).
  164. ↑ „China overtakes Australia as NZ's biggest export market“. National Business Review (2013-yil 26-aprel). 2021-yil 25-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 13-dekabr.
  165. ↑ 165,0 165,1 165,2 „Principal Trading Partners“. New Zealand Treasury. 2014-yil 23-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 23-oktyabr.
  166. ↑ „United Kingdom“. New Zealand Trade and Enterprise.
  167. ↑ „Joint statement on EU-New Zealand Partnership Agreement“. Ministry of Foreign Affairs and Trade (New Zealand).
  168. ↑ „Joint declaration by President Van Rompuy, President Barroso and Prime Minister Key on deepening the partnership between New Zealand and the European Union“ (2014-yil 25-mart).
  169. ↑ „The USA“. New Zealand Trade and Enterprise.
  170. ↑ „United States of America“. Ministry of Foreign Affairs and Trade (New Zealand).
  171. ↑ „Why bother with a US FTA?“. The New Zealand Herald (2010-yil 23-mart).
  172. ↑ „Pacific Islands“. New Zealand Trade and Enterprise.
  173. ↑ „Pacific“. Ministry of Foreign Affairs and Trade (New Zealand). 2014-yil 27-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan.
  174. ↑ „About the aid programme“. Ministry of Foreign Affairs and Trade (New Zealand). 2015-yil 7-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 26-oktyabr.
  175. ↑ 175,0 175,1 175,2 „Who Owns NZ? Foreign Control Key Facts Updated“. Scoop.co.nz (2014-yil 7-yanvar).
  176. ↑ Bill Rosenberg. „Overseas Ownership of Land“.
  177. ↑ „Report for Selected Countries and Subjects: October 2021“. World Economic Outlook Database. International Monetary Fund (IMF). 2022-yil 23-martda asl nusxadan arxivlangan.
  178. ↑ „Electricity in New Zealand“. NZ Electricity Authority/Te Mana Hiko (2010-yil noyabr). 2011-yil 2-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 19-yanvar.

Adabiyotlar

tahrir

Havolalar

tahrir 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Yangi_Zelandiya_iqtisodiyoti&oldid=5232956" dan olindi