Vikipediya

Abu Muslim Harakati


Abbosiylar inqilobi (arabcha: الثورة العباسية), shuningdek, Qora kiyimlilar harakati (arabcha: حركة رجال الثياب السوداء ḥaraka rijāl ath-thiyāb as-savdāʾ) [1] islom tarixidagi toʻrtta yirik xalifalikdan ikkinchisi boʻlgan Umaviylar xalifaligining (milodiy 661—750) uchinchi yirik xalifalik Abbosiylar xalifaligi (milodiy 750—1258) tomonidan agʻdarilishi voqeasi.

Abbosiylar inqilobi

Xalifalik 750-yilda
Sanalar 747-yil 9-iyun — 750-yil iyul
Urush yeri Katta Xuroson va hozirgi Eron hamda Iroq
Natija Abbosiylar gʻalabasi
Raqiblar
Abbosiylar xalifaligi Umaviylar xalifaligi
Qoʻmondonlar
Ibrohim al-Imom
As-Saffoh
Al-Mansur
Abu Muslim
Qahtaba ibn Shabib †
Hasan ibn Qahtaba
Abdulloh ibn Ali 		Marvon II Qatl etildi
Nasr ibn Sayyor †
Yazid ibn Umar Qatl etildi

Abbosiylar qoʻzgʻoloni VIII asr oʻrtalarida Xurosonning sharqiy viloyatlarida Umaviylar hukmronligidan norozilik toʻlqini natijasida kelib chiqqan. Abbosiylar Muhammadning amakisi Abbosdan kelib chiqqanini daʼvo qilib, aholi orasidagi turli noroziliklar, jumladan arab boʻlmagan musulmonlarga (mavali) nisbatan kamsitish, ogʻir soliqlar va Umaviy hukmdorlarning beadabliklari haqidagi mish-mishlardan foydalanishdi[2]. Abu Muslim Xurosoniy boshliq qoʻzgʻolon turli guruhlar, jumladan, forslar, amaldagi hukumatdan norozi arablar va shialarni paygʻambar oilasiga hokimiyatni qaytarish shiori ostida birlashtirdi. Inqilobchilar qora rangni oʻz ramzlariga aylantirishdi. Umaviylar kuchlarini magʻlub etib, gʻarbga tomon harakat boshladilar. 750-yil hal qiluvchi Zab jangida Abbosiylar qoʻshini soʻnggi Umaviy xalifa Marvon II ustidan gʻalabaga erishdi. Mazkur gʻalaba Umaviylar sulolasining qulab, Abbosiylar sulolasi hokimiyatining oʻrnatilishiga olib keldi. Yangi sulola hokimiyati esa xalifalik kuch markazining Suriyadan Iroqqa sezilarli darajada siljishi va yangi islomiy boshqaruv davrining boshlanishiga sabab boʻldi[3].

Kelib chiqishi

tahrir

740-yillarga kelib, Umaviylar xalifaligi tang ahvolga tushib qoldi. 744-yilgi vorislik janjali Yaqin Sharqda uch yil davom etgan Uchinchi fitnaga sabab boʻldi. 745-yilda Dahhak ibn Qays ash-Shayboniy 746-yilgacha davom etgan xorijiylar qoʻzgʻolonini boshladi. Shu bilan birgan 746-yilda Marvon IIning poytaxtni Damashqdan Harranga koʻchirish qaroriga qarshi boshlangan qoʻzgʻolon natijasida Homs vayron boʻldi. Marvon II 747-yildagina viloyatlarda tinchlik oʻrnata oldi. Oradan bir necha oy oʻtgach esa Abbosiylar inqilobi boshlandi[4].

738-yilda Hishom ibn Abdulmalik Nasr ibn Sayyorni Xuroson noibi etib tayinladi. Nasr vorislik urushi davomida ham oʻz lavozimini saqlab qolib, Marvon II tomonidan ham noiblikka tasdiqlandi[4].

Xuroson maydonining kattaligi va aholisining siyrakligi tufayli ham harbiy, ham tinch aholi boʻlgan arablar, asosan, Islom dinining Fors hududlariga yoyilishi davrida qurilgan harbiy qoʻrgʻonlardan tashqaridagi hududlarda ham yashagan. Ayni shu xususiyat Umaviylarning arablar mahalliy aholi bilan muloqot qilmaslik maqsadida qalʼalarda yashaydigan boshqa viloyatlaridan farq qilar edi[5]. Xurosonga koʻchib kelgan arablar anʼanaviy turmush tarzidan voz kechib, mahalliy eroniy xalqlar kabi yashay boshladi[4]. Xalifalikning boshqa hududlarida arab boʻlmaganlar bilan nikoh man qilingan boʻlsa-da[6][7], Xuroson hududlarida bu kabi nikohlar asta-sekin odat tusiga kira boshladi. Arablar fors kiyimlarini kiya boshlashdi. Ikki til bir-biriga taʼsir oʻtkaza borib, etnik toʻsiqlar ham yoʻqola boshladi[8].

Sabablari

tahrir

Abbosiylar inqilobini turli irq, toifa va tabaqalar vakillari qoʻllab-quvvatladi[9]. Bu holat, ayniqsa arab boʻlmagan musulmonlar orasida yaqqol koʻzga tashlandi[10][11][12]. Hatto arab musulmonlari ham Umaviylar hukmronligi va ularning koʻchmanchilikka nisbatan joriy qilingan oʻta markazlashtirilgan boshqaruvidan norozilik bildirishdi[11][13]. Sunniylar ham, shialar ham Umaviylarni taxtdan agʻdarish harakatini qoʻllab-quvvatlashdi[9][10][12][14][15]. Shuningdek, xalifalikning musulmon boʻlmagan fuqarolari ham diniy kamsitishlardan norozi boʻlishdi[16].

Shialar oʻrtasidagi norozilik

tahrir
 
Umaviy shahzodalar aysh-ishratga berilib, isrofgarchlik qilgani bilan mashhur boʻlgan hamda sahroda joylashgan Qasr Amra saroyi qoldirlari[17].

Milodiy 680-yilgi Karbalo jangida Umaviylar qoʻshini tomonidan Muhammad paygʻambarning nabirasi Husayn ibn Ali, uning qarindoshlari va safdoshlari qatl etilishi voqeasini shialar Umaviylarga qarshi norozilik harakati ramziga aylantirishdi. Abbosiylar Umaviylarga qarshi xalq harakatini qoʻzgʻash uchun Karbalo voqeasidan unumli foydalanishgan[18].

Hoshimiya harakati (Qaysaniy shialarning bir tarmogʻi) Umaviylar sulolasiga qarshi soʻnggi kurashni boshlashda hal qiluvchi rol oʻynagan[4]. Ularning dastlabki maqsadi Umaviylar sulolasini Aliy hukmron oilasi bilan almashtirish boʻlgan[19][20]. Umaviylarga qarshi qoʻzgʻolon maʼlum darajada shialik gʻoyalari bilan ham bogʻliq edi[13][21]. Bu vaqtda shialarning Umaviylar hukmronligiga qarshi qoʻzgʻolonlari allaqachon bir necha bor sodir boʻlgan, biroq ular Ali avlodidan boʻlgan hukmdorni xohlashlari haqida ochiq-oydin aytishgan edi. Zayd ibn Ali Iroqda Umaviylar bilan jang qilgan, Abdulloh ibn Muoviya esa Fors davlati ustidan qisqa muddat hukmronlik oʻrnatgan edi. Ularning oʻldirilishi nafaqat shialar orasidagi Umaviylardan norozilik kayfiyatini oshirdi, balki Iroq va Forsda yashovchi shialar va sunniylar uchun birlashish chaqirigʻi ham boʻldi[15]. Shu bilan birga asosiy shia muxolif kuchlarining qoʻlga olinib, qatl etilishi Abbosiylarni Umaviylar hokimiyati oʻrniga yagona jiddiy daʼvorgarga aylantirdi[22].

Abbosiylar oʻzlarining kimligini oshkor qilmay, faqatgina Muhammad avlodidan boʻlgan, musulmon jamoasi xalifasi boʻlishga rozi boʻladigan hukmdorni xohlashlari haqida aytish bilan cheklanishdi[23][24]. Koʻplab shialar bu daʼvo tabiiy ravishda Aliy hukmdorni anglatadi, deb oʻylashdi. Abbosiylar esa shialarning qoʻlloviga erishish uchun bu fikrni yashirincha ragʻbatlantirib turishdi[25]. Abbosiylar Umaviylarga raqib boʻlgan Banu Hoshim urugʻiga mansub boʻlishsa-da, „Hoshimiya“ atamasi aynan hazrati Alining nabirasi va Muhammad ibn al-Hanafiyyaning oʻgʻli Abdulloh ibn Muhammad ibn al-Hanafiyyaga nisbatan ishlatilgan boʻlishi mumkin.

Baʼzi rivoyatlarga koʻra, Abdulloh 717-yilda Humaymada Abbosiylar sulolasi yetakchisi Muhammad ibn Ali Abbosiyning uyida vafot etgan. Vafotidan oldin Muhammad ibn Alini oʻziga voris etib tayinlagan[26]. Mazkur rivoyat toʻqima deb hisoblansa-da[22], oʻsha paytda Abbosiylar sulolasiga Muhammad ibn al-Hanafiyya tarafdorlari ekanini taʼkidlagan Muxtor as-Saqafiyning muvafaqqiyatsiz qoʻzgʻoloni ishtirokchilarini ham oʻz atrofida birlashtirish imkonini berdi. Inqilob avj pallasida ekan qaysaniy shialarning aksariyati yo Abbosiylar sulolasiga sodiqligini eʼlon qilgan (masalan, Hoshimiyya)[27][28], yoki shialikning boshqa oqimlari tomonga oʻtib ketgan edi. Natijada, qaysaniylar butunlay yoʻq boʻlib ketdi[29].

Arab boʻlmagan sunniylar oʻrtasidagi norozilik

tahrir

Umaviylar davlati etnik jihatdan arab, biroq eʼtiqodi musulmon boʻlgan kishilarning manfaatidan kelib chiqib boshqariladigan arab-markaziy davlat boʻlib tarixda qolgan[11][30]. Arab boʻlmagan musulmonlar oʻzlarining marginal ijtimoiy mavqeidan norozi boʻlib, Umaviylar boshqaruviga qarshi boʻlgan Abbosiylar muxolif harakatiga osonlikcha ergashib ketdilar[13][14][26]. Arablar byurokratik va harbiy sohalarda hukmronlik qilib, Arabistondan tashqaridagi hududlarda mahalliy aholidan alohida qalʼalarda yashashgan[5]. Islomni qabul qilgandan keyin ham arab boʻlmaganlar yoki mavalilar ushbu garnizon shaharlarda yashay olishmagan. Arab boʻlmagan kishilarga hukumat ishlarida ishlashga ruxsat berilmagan, shuningdek, ular Umaviylar armiyasida ofitserlik lavozimlarini egallash huquqiga ham ega boʻlishmagan. Buning ustiga, mahalliy aholi islomni qabul qilmagani uchun jizya soligʻini toʻlashda davom etishi lozim edi[30][31][32][33]. Umaviylar hukmronligi ostidagi gʻayridinlar ham xuddi shu koʻrsatmalarga boʻysunishga majbur boʻlishgan[34]. Arablar va arab boʻlmaganlar oʻrtasidagi irqlararo nikohlar ham kamdan-kam uchrar edi[6]. Bu kabi nikohga faqatgina arab erkak va arab boʻlmagan ayollarga ruxsat berilib, arab boʻlmagan erkaklar arab ayollarga uylanishiga ruxsat berilmagan[7].

Aholi islom dinini asta-sekin qabul qildi. Arab boʻlmagan inson islomni qabul qilmoqchi boʻlsa, nafaqat oʻz ismidan voz kechishi, balki ikkinchi darajali fuqaro boʻlib qolishi ham kerak edi[12][32]. Arab boʻlmagan shaxs arab qabilasi tarkibiga „qabul qilinar“[33], lekin bunday shaxslar qabil nomini oʻzlashtira olmasdi. Chunki bu holat arablarning irqiy sofligi haqidagi tasavvurni buzish xavfini tugʻdirishi mumkin edi. Arab boʻlmaganlar dinni qabul qilishdan oldin qul boʻlmagan boʻlsa-da, qabila tarkibiga kirgach, „erkin al-(qabila nomi)“ familiyasini olishardi. Bu familiya, aslida, dinni oʻzgartirishga homiylik qilgan qabilaga boʻysunishni anglatardi[12][35].

Islomni qabul qilganlar mahalliy aholining atigi 10 foizini tashkil etgan boʻlsa-da, bu foiz arablarning juda kam sonli boʻlgani sababli muhim ahamiyatga ega edi. Umaviylar hukmronligi ostida yashovchi aholining aksariyat musulmon emas edi[11]. Skinlik bilan arab boʻlmagan musulmonlar sonining arab musulmonlaridan oshib borishi arab zodagonlari orasida xavotir uygʻotdi[30]. Umaviylarning islomni aristokratik arab oilalari mulki deb hisoblashi ijtimoiy muammolarni keltirib chiqardi[36][37]. Umaviylar boshqaruv tizimida anchagina moliyaviy muammolar ham mavjud edi. Agar arab boʻlmagan xalqlarning islomni qabul qilgan qismi Qurʼonda belgilangan jizya soligʻini toʻlashni toʻxtatishsa, xalifalik bankrot boʻlardi. Fuqarolik va siyosiy huquqlarning mavjud emasligi oxir-oqibat arab boʻlmagan musulmonlarning Abbosiylarni qoʻllashiga sabab boʻldi[38].

Arab noiblar hukumat boshqaruvi uchun murakkab Eron usulublarini qabul qilishgan boʻlsa-da, arab boʻlmaganlar uchun bunday lavozimlarni egallashga toʻsiqlar mavjud edi[6]. Umaviylar singdirgan arablarning irqiy ustunlik gʻoyasi shu qadar kuchli ediki, arab boʻlmaganlarga hatto arabcha uslubdagi liboslarni kiyishga ham ruxsat berilmas edi[39]. Bu holatdan kelib chiqqan noroziliklar esa arab boʻlmagan xalqlarning irqiy va madaniy jihatdan arablar bilan tengligini taʼkidlagan Shuubiyya harakatini yuzaga keltirdi. Mazkur harakat eroniylar orasida keng targʻib qilingan boʻlsa-da, asosan misrliklar, oromiylar va berberlar orasida qoʻllab-quvvatlandi[40].

Eron madaniyatining qatagʻon qilinishi

tahrir
 
Umaviy xalifa Abdulmalik ibn Marvon tasviri tushirilgan tanga

Musulmonlarning Eronni zabt etishi eroniylarga qarshi arablashtirish siyosati bilan birgalikda olib borilib, mazkur siyosat koʻplab noroziliklarni keltirib chiqardi[41]. Abdulmalik ibn Marvon davrigacha devonda mavali hukmronlik qilib, rasmiy xatlar pahlaviy yozuvida yozilgan. Bahsli Umaviy noib Hajjoj ibn Yusuf xiroj soligʻini toʻlashdan qochish maqsadida shaharlarga koʻchib kelgan barcha mavalilarni oʻz yerlariga qaytishga majbur qildi. Ushbu noib islomiy xalifalikning sharqiy qismida fors tilidan foydalanishni toʻxtatib, arab tilidan foydalanish toʻgʻrisida buyruq berdi[42][43].

Musulmon boʻlmaganlar oʻrtasidagi norozilik

tahrir

Abbosiylar inqilobining qoʻllab-quvvatlanishi turli eʼtiqoddagi insonlarning umumiy ishga rozi boʻlish holatining dastlabki namunasi ham edi. Bu koʻp jihatdan Umaviylar yuritgan siyosat tufayli boʻlib, ular islomdan boshqa dinga eʼtiqod qiluvchi har qanday kishini zulm oʻtkazuvchi deb hisoblashar edi. 741-yilda Umaviylar musulmon boʻlmaganlar davlat lavozimlarida ishlashi mumkin emasligini eʼlon qilishdi[44]. Abbosiylar mazkur siyosat va qaror yuzaga keltirgan norozilikdan xabardor boʻlib, bundan musulmonlarni ham, musulmon boʻlmaganlarni ham oʻz tomonlariga oʻtkazishda foydalanishga harakat qilishdi[45].

Marv atrofida yashovchi musulmon boʻlmagan aristokratiya Abbosiylarni qoʻllab-quvvatladi. Shu tariqa mazkur qatlam diniy eʼtiqodidan qatʼiy nazar imtiyozli hukmron sinf mavqeini saqlab qola oldi[13].

Voqealar

tahrir

Koʻtarilish

tahrir
Yana qarang: Uchinchi fitna

Taxminan 719-yildan Hoshimiy guruhlari Xurosonda oʻz tarafdorlarini shakllantira boshlashdi. Ularning mazkur kampaniyasi prozelitizm deya baholandi. Ushbu guruhlar Abbosiylar haqida aniq gapirmasdan[25][46], „Paygʻambar xonadonining hammaga yoqadigan aʼzosi“ni qoʻllab-quvvatlash haqida gapirishardi[47]. Ushbu missiyalar arablar va arab boʻlmaganlar orasida muvafaqqiyat qozondi. Mazkur harakatning rivojlanishida esa arab boʻlmaganlar alohida muhim rol oʻynashdi. Umaviylar hukmronligining soʻnggi yillarida bir qator shia qoʻzgʻolonlari qaysaniylar, hoshimiylar va boshqa shia guruhlari tomonidan sodir etildi. Bu voqealar Umaviylar armiyasining Suriyadagi qismlari orasida ikkinchi[32][48] va uchinchi[49] fitnalar davrida tuzilgan ittifoqlar va notoʻgʻri xatti-harakatlar tufayli gʻazab alangalanayotgani bilan bir vaqtga toʻgʻri keldi.

Bu vaqtda Kufa Umaviylar boshqaruviga qarshi muxolifat markaziga aylangan boʻlib, ayniqsa Ali tarafdorlari va shialar shu shaharda toʻplanishgan edi. 741-742-yillarda Abu Muslim Kufada Abbosiylar bilan ilk aloqalarni oʻrnatib, oxir-oqibat Abbosiylarning Makkadagi rahbari Imom Ibrohim bilan tanishdi. Taxminan 746-yilda Abu Muslim Xurosondagi Hoshimiyya tarmogʻi yetakchiligini oʻz zimmasiga oldi[50]. Oʻz talablarini toʻgʻridan-toʻgʻri va ochiq bayon etgan Aliylar qoʻzgʻolonlaridan farqli oʻlaroq, Abbosiylar Hoshimiy ittifoqdoshlari bilan birgalikda Umaviylar hukmronligiga qarshi asta-sekinlik bilan yashirin qarshilik harakatini shakllantirdilar. Maxfiy tarmoqlar inqilobning muvafaqqiyatini taʼminlash uchun xalifalikning sharqiy qismlarida qoʻllab-quvvatlovchi kuch bazasini shakllantirishga xizmat qilgan[21][48]. Kuchlarning bu tarzda toʻplanishi nafaqat Iroqdagi Zaydiy qoʻzgʻolonidan soʻng, balki Pireney va Magʻribdagi Berberlar isyoni, Yaman va Hijozdagi Ibodiylar qoʻzgʻoloni[51], Levantdagi Uchinchi fitna bilan bir vaqtda sodir boʻldi. Shuningdek, inqilob bilan bir paytda Xuroson va Markaziy Osiyoda Horis ibn Surayj boshchiligida qoʻzgʻolon ham yuz berdi[11][12]. Abbosiylar tayyorgarlik bosqichida Umaviylar imperiyasining toʻrt tomondan ichki qamal qilinishini kuzatishdi[52]. Sharq va Afrika tadqiqotlari maktabining faxriy professori G.R.Hawtingning taʼkidlashicha, Umaviy hukmdorlar Abbosiylarning tayyorgarliklaridan xabar topgan taqdirda ham, ularga qarshilik qilish uchun safarbarlik qila olmasliklari mumkin edi[4].

Ibn Surayj qoʻzgʻoloni

tahrir
Asosiy maqola: Horis ibn Surayj

746-yilda Ibn Surayjning Marvdagi qoʻzgʻoloni dastlab muvafaqqiyatsizlikka uchrab, hatto kotibi Jahm ibn Safvondan ham ayrilgan[53]. Boshqa isyonchi guruhlar bilan kuchlarni birlashtirgach, Ibn Surayj Umaviylar noibi Nasr ibn Sayyor va uning qoʻshinini Nishopurga quvib yubordi. Koʻp oʻtmay ikki guruh bir-birini aldab, Ibn Surayj guruhi tor-mor qilindi. Bu vaqtda gʻarbiy Xurosonni Abdulloh ibn Muoviya boshqarib, sharqdagi Ibn Sayyorni Marvon IIdan ajratib qoʻygan edi. 747-yil yozida Ibn Sayyorning Tinchlikka erishish daʼvatini qoʻzgʻolonchilar qabul qilishdi. Qoʻzgʻolon yetakchisi qishloqlarda yana bir shialar qoʻzgʻoloni boshlanayotgan vaqtda, Ibn Surayjning oʻgʻli qasos olish maqsadida uyushtirgan hujumda oʻldirilgan. Ushbu isyonchining oʻgʻli tinchlik shartnomasini imzolab, Nasr ibn Sayyor 747-yilning avgust oyida oʻz vazifasiga, Marvga qaytdi[53]. Bu voqealar Abu Muslim qoʻzgʻolon boshlashidan biroz avval sodir boʻlgan edi.

Fors fazasi

tahrir

747-yil 9-iyun kuni (hijriy 129-yil 25-ramazon) Abu Muslim Umaviylar hukmronligiga qarshi muvafaqqiyatli qoʻzgʻolon boshladi[11][54]. Ushbu qoʻzgʻolon qora bayroq ostida amalga oshirildi[50][55][56]. Marvda harbiy harakatlar rasman boshlangan vaqtda Abu Muslim qoʻmondonligi ostida 10 000 nafarga yaqin askar bor edi[3]. 748-yil fevralda Abu Muslim Marvni oʻz nazorati ostiga oldi[53]. Bu voqea Nasr ibn Sayyor Ibn Surayj qoʻzgʻolonini bostirganidan keyin bir yil oʻtmasdan sodir boʻldi. Abu Muslim Nasr ibn Sayyorni quvib chiqargach, gʻarbga qoʻshin joʻnatdi[50][55][57].

Yangi tayinlangan Abbosiylar zobiti Qahtaba ibn Shabib at-Toiy oʻgʻillari Hasan ibn Qahtaba va Humayd ibn Qahtaba bilan birgalikda Ibn Sayyorni Nishopurgacha quvib borib, gʻarbga yaʼni Forsning gʻarbiy qismidagi Qumis shahriga qadar siqib chiqardi[58]. Shu yil avgust oyida at-Toiy Kaspiy dengizining janubi-sharqida joylashgan Goʻrgon shahrida 10 000 kishilik Umaviylar qoʻshinini magʻlubiyatga uchratdi. Ibn Sayyor hozirgi Eronning poytaxti Tehron yaqinidagi Ray hududida xalifa joʻnatgan qoʻshimcha kuchlar bilan birlashdi. Biroq, shahar ham, xalifa joʻnatgan qoʻmondon ham tezda magʻlub boʻldi. Ibn Sayyor yana bir bor gʻarbga qochishga majbur boʻlib, 748-yil 9-dekabrda gʻarbiy Eronning janubida joylashgan Hamadonga borish yoʻlida vafot etdi[58]. At-Toiy Xuroson orqali gʻarbga yoʻl olib, 749-yil mart oyida Forsning markaziy qismidagi Isfahonda Umaviylarning 50 000 kishilik qoʻshinini magʻlub etdi.

Forsning janubi-gʻarbiy qismidagi Nahavandda Umaviylar Fors hududidagi soʻnggi pozitsiyalarini saqlab qolishga harakat qilishdi. Hamadondan qochgan Umaviylar qoʻshini va Ibn Sayyorning qolgan askarlari allaqachon garnizondagilarga kelib qoʻshilgan edi[58]. Qahtaba Suriyadan kelgan Umaviylarning qoʻshimcha kuchlarini magʻlub etdi. Oʻgʻli Hasan esa ikki oydan koʻproq muddat davomida Nahavandni qamal qildi. Garnizondagi Suriyadan kelgan Umaviylar harbiy qismlari Abbosiylar bilan shartnoma tuzib, keyinroq qatl etilgan xurosonlik harbiy boʻlinmalarni sotish orqali oʻz hayotlarini saqlab qolishdi[58]. Qariyb toʻqson yillik hukmronlikdan soʻng, Xurosonda Umaviylar hukmronligi barham topdi.

At-Toiy shimoli-sharqiy Xurosondagi Nishopurni egallagan vaqtda Abu Muslim xalifalikning shimoli-sharqiy qismida Abbosiylar hukmronligini mustahkamlash bilan band edi. Movarounnahr va Baqtriya (hozirgi Turkmaniston, Tojikiston, Oʻzbekiston, Qirgʻiziston va Qozogʻistonning ayrim hududlari) hududlarini boshqarish uchun Abbosiy noiblar tayinlandi. Nasr ibn Sayyor bilan tinchlik shartnomasi imzolagan qoʻzgʻolonchilarga Abu Muslim ham tinchlik kelishuvini taklif qilgan, biroq dastlab ularni aldab, soʻngra butunlay qirib yuborgan[58]. Sharqda isyonchilarning bostirilishi va gʻarbda Nahavandning taslim boʻlishi bilan Abbosiylar Xurosonning mutlaq hukmdorlariga aylanishdi.

Mesopotamiya fazasi

tahrir
 
As-Saffohning sodiqlik vaʼdalarini qabul qilayotgani tasvirlangan tasvir. Balamiy asaridan.

Abbosiylar zudlik bilan Forsdan Mesopotamiyaga yoʻl olishdi. 749-yil avgust oyida Umaviylar qoʻmondoni Yazid ibn Umar al-Fazariy Kufaga yetib borishidan oldin at-Toiy qoʻshinlari shaharga borib, uni qarshi olishga harakat qilishdi. Abbosiylar ortda qolmaslik uchun al-Fazoriy qoʻshinlari tayyorgarlik koʻrishga ulgurmasdanoq tungi hujum uyushtirishdi. Mazkur hujumdagi jangda at-Toiy halok boʻldi. Katta yoʻqotishlar berilganiga qaramay, al-Fazoriy qoʻshini magʻlubiyatga uchrab, qoʻshini bilan birga Vositga qochib ketdi[59]. Vosit qamali avgust oyidan 750-yil iyul oyigacha davom etdi. Mohir harbiy qoʻmondon oʻldirilgan boʻlsa-da, Umaviylar qoʻshinining katta qismi Vosit shahrida qamalda qolgan edi. Qoʻshinni qamal holatida qoldirish esa boshqa hududlarda yanada faol harbiy harakatlar amalga oshirishni kafolatlar edi[60].

749-yilgi qamal bilan bir vaqtda Abbosiylar Furot daryosidan oʻtib, Kufani egallashdi[32][55]. Umaviylarning bir necha yil avval qiynoqqa solib oʻldirilgan hamda badnom boʻlgan amaldori Xolid al-Qasriyning oʻgʻli shahar qalʼasi ichida Abbosiylar tarafdorlari bilan qoʻzgʻolon boshladi. 749-yil 2-sentyabrda Hasan ibn Qahtaba hech qanday qarshiliksiz shaharga kirib, oʻz hokimiyatini o‘rnatdi[60]. Abbosiylar zobiti Abu Salama Aliy rahbarni qoʻllab-quvvatlashga uringanda biroz chalkashlik yuzaga keldi. Abu Muslimning ishonchli vakili Abu Jahm boʻlayotgan voqealar haqida xabar bergach, Abbosiylar darhol harakatga kirishdilar. 749-yil 28-noyabr, juma kuni Vosit qamali hali tugamagan boʻlsa-da, Muhammad paygʻambarning amakisi Abbosning evarasi As-Saffoh Kufadagi masjidda yangi xalifa sifatida tan olindi[50][61]. Inqilobda ishtirok etgan oʻn ikki nafar harbiy qoʻmondon sodiqlik qasami ichganini koʻrgan Abu Salama uyalganidan qasam ichishga qaror qildi[60].

Qahtaba qoʻshinlari Xurosondan Kufaga qanchalik tez yoʻl olgan boʻlsa, Abdulloh ibn Ali va Abu Avn Abdulmalik ibn Yazid qoʻshinlari ham xuddi shunday tezlikda Mosulga (hozirgi Shimoliy Iroq hududidagi shahar) tomon yurish qilishdi[60]. Xuddi shu vaqtda Marvon II oʻz qoʻshinlarini Harrandan (hozirgi janubiy Turkiya markazida) safarbar qilib, Mesopotamiya tomon yurdi. 750-yil 16-yanvarda ikki qoʻshin Dajla daryosi irmogʻining chap qirgʻogʻidagi Zab jangida toʻqnashdi. Toʻqqiz kundan soʻng Marvon II magʻlubiyatga uchrab, uning qoʻshini butunlay tor-mor etildi[12][32][60][62]. Ushbu jang Umaviylar sulolasi taqdirini uzil-kesil hal qilgan voqea hisoblanadi. Marvon II Suriya orqali Misrga qochib oʻtishga muvaffaq boʻldi. Abbosiylar taʼqib qilib borar ekan, ular oʻtgan har bir Umaviylarga qarashli shahar taslim boʻldi[60].

Damashq aprel oyida Abbosiylar qoʻliga oʻtdi. Avgust oyida esa Abu Avn va Solih ibn Ali (Abdulloh ibn Alining ukasi) boshchiligidagi kichik qoʻshin Marvon II va uning oilasini Misrgacha quvib, yetib olgan va ularni oʻldirgan[12][32][50][56][62]. Vositdagi Umaviylar qoʻmondoni al-Fazoriy yanvar oyida Marvon II taslim boʻlgandan keyin ham qarshilikni davom ettirdi. Iyul oyida Abbosiylar unga afv vaʼda qilishgan, biroq qalʼadan chiqishi bilan qatl etishgan. Deyarli uch yillik qoʻzgʻolon natijasida Umaviylar davlati barham topgan[11][20].

Taktikalar

tahrir

Etnik tenglik

tahrir

Harbiy nuqtai nazardan Abbosiylar qoʻshini oʻz tarafdorlari orasidagi etnik va irqiy tenglikni taʼminlash maqsadida tashkil qilingan edi. Abu Muslim Buyuk ipak yoʻli boʻylab turli arab, turk va eroniy harbiylarni yollashda ularning qabila yoki etnik-milliy mansubligiga emas, balki ularning yashash joylariga asosan roʻyxatga olgan edi[54]. Bu holat qabilaviy va etnik ayirmachilikni sezilarli darajada kamaytirib, ushbu ikki tushuncha oʻrnini shaxslar oʻrtasidagi umumiy manfaatlar egalladi[54].

Propaganda

tahrir

Abbosiylar inqilobi propaganda samaradorligining oʻrta asrlardagi ilk namunasidir. Inqilobning qoʻzgʻolon davrida koʻtarilgan qora bayroqda Muhammadning oila aʼzolarining avvalgi qoʻzgʻolonlari tufayli masihiylik maʼnolari mavjud boʻlib, yaqqol esxatologik va tarixiy qarashlarni aks ettirardi[3]. Abbosiylar Muhammadning amakisi Abbos ibn Abdulmuttalib avlodlari boʻlib, ikkinchi Umaviy hukmdor Yazid I qoʻshini Muhammadning nabirasi Husayn ibn Alini qatl etishi tarixiy voqealarini targʻib qilish asnosida ushbu voqealar uchun qasos olish vaʼdalarini berdilar[3]. Asosiy eʼtibor Muhammad oilasi merosiga qaratilib, Abbosiylarning davlatni amalda qanday boshqarmoqchi ekanligi haqidagi tafsilotlar tilga olinmagan edi[63]. Umaviylar asosan paygʻambar oilasining Aliy avlodlarini yoʻq qilishga kuch sarflagan boʻlsa, Abbosiylar Muhammad va uning amakisi oʻrtasidagi aloqaga koʻproq urgʻu berish maqsadida musulmon solnomalarini sinchkovlik bilan qayta tekshirib chiqishdi[63].

Abbosiylar Umaviylarga qarshi propagandani tayyorlash uchun bir yildan oshiqroq vaqt sarflashdi. Xuroson viloyati boʻylab, umumiy hisobda yetmish nafar targʻibotchi boʻlib, ular oʻn ikki nafar amaldor qoʻl ostida faoliyat yuritgan[64].

Maxfiylik

tahrir

Abbosiylar inqilobi oʻsha paytda muvafaqqiyatsiz yakunlangan Umaviylarga qarshi boshqa qoʻzgʻolonlarda mavjud boʻlmagan bir qator taktikalari bilan ajralib turardi. Bular orasida eng muhimi maxfiylik edi. Oʻsha davrdagi shialar va boshqalar boshlagan qoʻzgʻolonlar taniqli rahbarlar boshchiligida aniq va ravshan talablar bilan boshqarilgan boʻlsa-da, Abbosiylar nafaqat oʻz shaxsiyatlarini, balki tayyorgarlik jarayonlari, hattoki mavjudliklarini ham sir tutishdi[48][65]. As-Saffoh birinchi Abbosiy xalifa boʻldi. Biroq, u Umaviylar xalifasi va sulolaning koʻplab shahzodalari oʻldirilganidan keyingina xalqdan bayʼat qabul qilish uchun maydonga chiqdi[9].

Ayniqsa, Abbosiylarning asosiy harbiy qoʻmondoni Abu Muslim al-Xurosoniy sirli shaxs edi. Hattoki, uning „sharqiy musulmon xalifaligining keng va tekis hududida yashovchi musulmonlar otasi“ degan maʼnoni anglatadigan ismi ham ushbu shaxs haqida biror aniq maʼlumot bermagan[64]. Bugungi kunda olimlar uning haqiqiy shaxs boʻlganiga ishonch hosil qilgan boʻlsalar-da, Abu Muslimning kelib chaqichiga oid barcha maʼlumotlar shubhali ekanligi haqida keng tarqalgan fikrlar mavjud[50]. Abu Muslimning oʻzi ham kelib chiqishi haqidagi savollarni rad etib, faqatgina dini va yashash joyi muhimligini taʼkidlagan[64].

Abu Muslim kim boʻlishidan qatʼiy nazar, Ipak yoʻli boʻylab joylashgan garnizon shaharlardagi arab va eroniy harbiy zobitlar orasida Abbosiylar tarafdorlarining yashirin tarmogʻini yarata oldi. Mazkur tarmoq orqali inqilob ochiq qoʻzgʻolon bosqichga oʻtishidan bir necha yil oldin Abbosiylarni koʻp millatli kuchlar qurolli qoʻllab-quvvatlashini taʼminlashga erishdi[21]. Ushbu tarmoqlar juda muhim ahamiyatga ega edi. Chunki Buyuk Ipak yoʻli boʻylab joylashgan zobitlar uzoq yillar davomida Markaziy Osiyoning turkiy qabilalariga qarshi kurashib, tajribali hamda taktik jihatdan mohir jangchilarga aylangan edilar[57].

Oqibatlari

tahrir
 
Taxminan milodiy 800-yillardagi mintaqadagi milliy chegaralar

Gʻoliblar Umar ibn Abdulazizdan boshqa barcha Umaviylarning Shomdagi qabrlarini tahqirladilar. Umaviylar oilasining boshqa aksariyat aʼzolari qoʻlga olinib, qatl etildi[9][32]. Abbosiylar Umaviylar oilasi aʼzolariga umumiy afv eʼlon qilgach, afv olish uchun Jaffaga yigʻilgan sakson kishi qirgʻin qilindi[66].

Shundan soʻng, Abbosiylar ilgari ittifoqchi boʻlgan, endi esa raqib deb qaralayotgan kuchlarga qarshi oʻz hokimiyatlarini mustahkamlashga kirishishdi[9]. Inqilob gʻalaba qozonganidan besh yil oʻtgach, ikkinchi Abbosiy xalifa al-Mansur Abu Muslimni bidʼat va xoinlikda ayblagan. Abu Muslim al-Mansurga aynan uning hatti-harakatlari tufayli sulola hokimiyati oʻrnatilganini eslatganiga qaramay, 755-yilda saroyda qatl etildi[16][20][57]. U bilan birga kelgan hamrohlari esa jim yurishlari uchun pora olishdi. Xalifaning shafqatsizligidan norozilik hamdaAbu Muslimga nisbatan ehtirom tufayli Xuroson va Kurdistonda Abbosiylar sulolasiga qarshi qoʻzgʻolonlar sodir boʻldi[20][67].

Shialar inqilob muvafaqqiyatida muhim rol oʻynagan boʻlsa-da, Abbosiylar Umaviylar davridagi moddiy isrofgarchilikka qarshi boʻlib, oʻzlarini haqiqiy islom tarafdorlari deb koʻrsatishga intilishlari tufayli shialarga nisbatan taʼqib davom ettirildi[10][13]. Boshqa tomondan esa Umaviylar davrida egallab turgan davlat lavozimlaridan ayrilgan musulmon boʻlmaganlar oʻz lavozimlarini qaytarib olishdi[10]. Yahudiylar, sharqiy nasroniylar, zardushtiylar, hatto buddistlar ham yangi tuzilgan hamda etnik va diniy jihatdan xilma-xil boʻlib, Bagʻdod shahri atrofida markazlashgan xalifalikka qayta qoʻshilishdi[3][33][45].

Abbosiy xalifalar 945-yildan boshlab dunyoviy hukmdorlarning qoʻgʻirchoqlariga aylanishgan[9][14]. Shunday boʻlsa-da, xalifalarning Bagʻdod va uning atrofidagi hududlarda hukmronligi moʻgʻullar Bagʻdodni talon-taroj qilgan 1258-yilga qadar davom etdi. Sulola ijtimoiy kelib chiqishi tufayli nominal xalifa sifatida 1517-yilga qadar davom etdi. Usmoniylar Misrni (1258-yildan keyin Abbosiylar xalifaligi vorisi) bosib olib, xalifa unvonini oʻzlari qabul qilishdi[11][14]. Abbosiy xalifalarning mustaqil va bevosita hukmronligi ikki yuz yil davom etdi[68].

Hishom ibn Abdulmalikning nabiralaridan biri Abdurahmon I besh yil davomida gʻarbga tomon yurib, al-Andalusda oʻz hukmronligini oʻrnatdi[11][12][32]. Abdurahmon I oʻttiz yil davomida hukmron Fihriylarni agʻdarib, Abbosiylar bosqinlariga qarshi turib, Kordova amirligini barpo etdi[69][70]. Bu davlat Umaviylar sulolasi vorisi hisoblanib, 756-yildan 1031-yilga qadar Kordovada hukmronlik qildi[10][30].

Merosi

tahrir

Abbosiylar inqilobiga gʻarb va musulmon olimlari katta qiziqish bildirishadi[55]. Nyu-York davlat universiteti sotsiologiya boʻyicha professori Saïd Amir Arjomandning taʼkidlashicha, inqilobning tahliliy talqinlari juda ham kam. Aksariyat muhokamalar shunchaki voqealarning eroniy yoki arabcha talqinlariga asoslanadi[71]. Ilk Yevropa tadqiqotchilarining aksariyati mazkur mojaroni faqatgina arab boʻlmagan xalqlarning arablarga qarshi qoʻzgʻoloni deya talqin qilishadi. Prinston universitetining Yaqin Sharq tadqiqotlari boʻyicha faxriy professori Bernard Lewis taʼkidlaydiki, inqilob asosan forslar gʻalabasi va arablar magʻlubiyat deya talqin qilinsa-da, xalifa hamon arab hamda maʼmuriy til ham arabcha boʻlib qolgan edi. Arab zodagonlari ham oʻz yer-mulklaridan voz kechishga majbur qilinmagan edi. Ushbu magʻlubiyat natijasida arablar faqatgina imperiya neʼmatlarini boshqa irqdagilar bilan teng baham koʻrishga majbur boʻlishgan[55].

 
Uxayzir qalʼasi ilk Abbosiylar davri arxitekturasi namunasi

C.W.Previté-Orton Umaviylar sulolasining inqirozga uchrashiga islom dinining jadal surʼatda yoyilishi sabab boʻlganini taʼkidlaydi. Umaviylar davridagi ommaviy diniy oʻzgarishlar natijasida eroniylar, berberlar, qibtiylar va ossuriylar islom diniga kirishdi. Arablar „mijozlar“ deb atagan bu xalqlar arab xoʻjayinlariga qaraganda yaxshiroq taʼlim olgan va madaniyatliroq edilar. Islomni yangi qabul qilganlar barcha musulmonlarning tengligi tamoyili asosida siyosiy manzarani tubdan oʻzgartirib yuborishdi. Previté-Orton, shuningdek, Suriya va Mesopotamiyadagi arablar oʻrtasidagi nizo xalifalikni yanada zaiflashtirib yuborganini taʼkidlaydi[72].

Inqilob natijasida islomni qabul qilgan arab boʻlmagan xalqlar arablar bilan ijtimoiy va maʼnaviy jihatdan teng huquqlarga ega boʻlishdi[73]. Ijtimoiy cheklovlar olib tashlanishi bilan islom arab etnik xalifaligidan umumjahon diniga aylandi[33]. Bu harakat esa Islom oltin davri deb atalgan buyuk madaniy va ilmiy almashuvga sabab boʻldi. Eng koʻp yutuqlar Abbosiylar hukmronligi davrida qoʻlga kiritildi. Keyinchalik islom sivilizatsiyasi va madaniyati nomini olgan jarayon avvalgi Roshidun yoki Umaviylar xalifaliklar emas, balki Abbosiylar davrida shakllantirilgan edi[14][33][45]. Hududning geografik kelib chiqishidan qatʼi nazar jamiyatning barcha sohalari orasida yangi gʻoyalar qabul qilinib, arabiy emas, balki islomiy xususiyatga ega ijtimoiy institutlar shakllana boshladi. Islomning ilk asrida musulmon ruhoniylari sinfi mavjud boʻlmagan boʻlsa-da, Abbosiylar inqilobi va undan keyingi davrda ulamolar jamiyatda alohida kuch sifatida vujudga keldi. Ulamolar oʻzlarini adolat va toʻgʻri eʼtiqod masalalarida hakam deya koʻrsatishdi[73].

Poytaxtning Damashqdan Bagʻdodga, sharq tomon koʻchirilishi natijasida, Abbosiylar imperiyasi asta-sekin Umaviylar xalifaligining arabiy xususiyatidan farq qilib, forslashib bordi[13]. Hukmdorlar tobora mutloq hokimiyatga intilib, baʼzida oʻz xatti-harakatlarini oqlash uchun ilohiy huquqqa ega ekanliklarini daʼvo qilishgan[13].

Xulosa

tahrir

Inqilobning aniq va batafsil tarixini yozish bir qator sabablar tufayli murakkab boʻlib qolmoqda. Hozirgi davrgacha inqilobga oid hech qanday maʼlumot saqlanib qolmagani maʼlum. Aksariyat manbalar inqilobdan bir asr oʻtgach yozilgan[74][75]. Tarixiy manbalarning aksariyati Abbosiylar hukmronligi davrida yaratilgani sababli, Umaviylar haqidagi maʼlumotlarga ehtiyotkorlik bilan yondashish lozim[74][76]. Bunday manbalar, eng yaxshi holatda ham, Umaviylarni Roshidun va Abbosiylar xalifaliklari oʻrtasidagi oʻtkinchi boshqaruv davri deya tasvirlagan[77].

Inqilob tarixshunosligi, ayniqsa, ilk musulmon tarixiy rivoyatlarining aksariyati Abbosiylar hukmronligi taʼsirida yozilgani uchun ham muhim ahamiyat kasb etadi[75][78]. Aynan shu sulola hukmronligi davrida tarix musulmon olamida umumiy yozuvdan ajralib, alohida mustaqil soha sifatida shakllana boshladi[79]. Abbosiylar sulolasi musulmon dunyosida amalda hukmdor boʻlgan ikki asr musulmonlar tarixining ilk bor yozma bayon etilishi bilan bir vaqtga toʻgʻri keladi[68]. Yana bir eʼtiborli jihati shundaki, Abbosiylar inqilobi dinsiz va deyarli dunyoviy Umaviylarga qarshi diniy targʻibot bilan amalga oshirilgan boʻlsa-da, Abbosiylar hukmronligi davrida ham masjid va davlat oʻrtasida ajralish yuzaga keldi. Koʻpchilik tarixiy sharhlarda Abbosiylar davrida musulmon tafakkuri va marosimlarining mustahkamlanishi, shuningdek, hukmdorlar va ulamolar sinflari oʻrtasidagi ziddiyatlar natijasida xalifalikda din va siyosatning asta-sekin ajralib borishi jarayonlariga eʼtibor qaratilgan[80].

Manbalar

tahrir
  1. ↑ Frye, R. N.; Fisher, William Bayne; Frye, Richard Nelson; Avery, Peter; Boyle, John Andrew. The Cambridge History of Iran (en). Cambridge University Press, 1975. ISBN 9780521200936. 
  2. ↑ Marín-Guzmán, Roberto (1994). "THE 'ABBASID REVOLUTION IN CENTRAL ASIA AND KHURĀSĀN: AN ANALYTICAL STUDY OF THE ROLE OF TAXATION, CONVERSION, AND RELIGIOUS GROUPS IN ITS GENESIS". Islamic Studies (Islamic Research Institute, International Islamic University, Islamabad) 33 (2/3): 227–252. ISSN 05788072. http://www.jstor.org/stable/20840168. Qaraldi: 2024-09-16. Abu Muslim Harakati]]
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 Hala Mundhir Fattah, A Brief History of Iraq, p. 77. New York: Infobase Publishing, 2009. ISBN 9780816057672
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 G. R. Hawting, The First Dynasty of Islam: The Umayyad Caliphate AD 661–750, p. 105. London: Routledge, 2002. ISBN 9781134550586
  5. ↑ 5,0 5,1 Peter Stearns, Michael Adas, Stuart Schwartz and Marc Jason Gilbert."The Umayyad Imperium." Taken from World Civilizations:The Global Experience, combined volume. 7th ed. Zug: Pearson Education, 2014. ISBN 9780205986309
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 Patrick Clawson, Eternal Iran, p. 17. Basingstoke: Palgrave Macmillan, 2005. ISBN 1-4039-6276-6
  7. ↑ 7,0 7,1 Al-Baladhuri, Futuh al-Buldan, p. 417.
  8. ↑ G.R. Hawting, The First Dynasty of Islam, pp. 105 & 113.
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 9,4 9,5 The Oxford History of Islam, p. 25. Ed. John Esposito. Oxford: Oxford University Press, 1999. ISBN 9780199880416
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 10,3 10,4 Donald Lee Berry, Pictures of Islam, p. 80. Macon: Mercer University Press, 2007. ISBN 9780881460865
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 11,3 11,4 11,5 11,6 11,7 11,8 Richard Bulliet, Pamela Kyle Crossley, Daniel Headrick, Steven Hirsch and Lyman Johnson, The Earth and Its Peoples: A Global History, vol. A, p. 251. Boston: Cengage Learning, 2014. ISBN 9781285983042
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 12,3 12,4 12,5 12,6 12,7 James Wynbrandt, A Brief History of Saudi Arabia, p. 58. New York: Infobase Publishing, 2010. ISBN 9780816078769
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 13,3 13,4 13,5 13,6 Bryan S. Turner, Weber and Islam, vol. 7, p. 86. London: Routledge, 1998. ISBN 9780415174589
  14. ↑ 14,0 14,1 14,2 14,3 14,4 Islamic Art, p. 20. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press, 1991. ISBN 9780674468665
  15. ↑ 15,0 15,1 G.R. Hawting, The First Dynasty of Islam, p. 106.
  16. ↑ 16,0 16,1 Richard Foltz, Religions of Iran: From Prehistory to the Present, p. 160. London: Oneworld Publications, 2013. ISBN 9781780743097
  17. ↑ Patricia Baker, The Frescoes of Amra (Wayback Machine saytida 29 August 2008 sanasida arxivlangan). Saudi Aramco World, vol. 31, No. 4, pp. 22–25. July–August, 1980. Retrieved 17 June 2014.
  18. ↑ Cornell, Vincent J.; Kamran Scot Aghaie. Voices of Islam. Westport, Conn.: Praeger Publishers, 2007 — 117 and 118-bet. ISBN 9780275987329. Qaraldi: 2014-yil 4-noyabr. 
  19. ↑ Farhad Daftary, Ismaili Literature: A Bibliography of Sources and Studies, p. 4. London: I.B. Tauris and the Institute of Ismaili Studies, 2004. ISBN 9781850434399
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 20,3 H. Dizadji, Journey from Tehran to Chicago: My Life in Iran and the United States, and a Brief History of Iran, p. 50. Bloomington: Trafford Publishing, 2010. ISBN 9781426929182
  21. ↑ 21,0 21,1 21,2 Matthew Gordon, The Rise of Islam, p. 46. Westport: Greenwood Publishing Group, 2005. ISBN 9780313325229
  22. ↑ 22,0 22,1 G.R. Hawting, The First Dynasty of Islam, p. 113.
  23. ↑ للرضا من ءال محمد
  24. ↑ ʿALĪ AL-REŻĀ, Irannica
  25. ↑ 25,0 25,1 The Oxford History of Islam, pp. 24–25.
  26. ↑ 26,0 26,1 Hala Mundhir Fattah, A Brief History of Iraq, p. 76.
  27. ↑ Farhad Daftary, Ismaili Literature, p. 15.
  28. ↑ Moojan Momen, An Introduction to Shi'i Islam, pp. 47–48. New Haven: Yale University Press, 1985. ISBN 9780300035315
  29. ↑ Heinz Halm, Shi'ism, p. 18. Edinburgh: Edinburgh University Press, 2004. ISBN 9780748618880
  30. ↑ 30,0 30,1 30,2 30,3 Ivan Hrbek, Africa from the Seventh to the Eleventh Century, p. 26. Melton: James Currey, 1992. ISBN 9780852550939
  31. ↑ Stearns, Adas et al., "Converts and People of the Book."
  32. ↑ 32,0 32,1 32,2 32,3 32,4 32,5 32,6 32,7 The Umayyads: The Rise of Islamic Art, p. 40. Museum with No Frontiers, 2000. ISBN 9781874044352
  33. ↑ 33,0 33,1 33,2 33,3 33,4 Philip Adler and Randall Pouwels, World Civilizations, p. 214. Boston: Cengage Learning, 2014. ISBN 9781285968322
  34. ↑ John Esposito, Islam: The Straight Path, p. 34. Oxford: Oxford University Press, 1998. ISBN 9780195112344
  35. ↑ Fred Astren, Karaite Judaism and Historical Understanding, pp. 33–34. Columbia: University of South Carolina Press, 2004. ISBN 9781570035180
  36. ↑ G.R. Hawting, The First Dynasty of Islam, p. 4.
  37. ↑ Fred Astren, Karaite Judaism and Historical Understanding, p. 33 (only).
  38. ↑ William Ochsenwald and Sydney Nettleton Fisher, The Middle East: A History, pp. 55–56. Volume 2 of Middle East Series. New York: McGraw-Hill Education, 1997. ISBN 9780070217195
  39. ↑ Ignác Goldziher, Muhammedanische Studien, vol. 2, pp. 138–139. 1890. ISBN 0-202-30778-6
  40. ↑ Susanne Enderwitz, "Shu'ubiya." Taken from the Encyclopaedia of Islam, vol. 9, pp. 513–514. Leiden: Brill Publishers, 1997. ISBN 90-04-10422-4
  41. ↑ Abdolhossein Zarrinkoub, Two Centuries of Silence. Tehran: Sukhan, 2000. ISBN 978-964-5983-33-6
  42. ↑ Abdolhosein Zarrinkoub, "The Arab Conquest of Iran and its Aftermath." Taken from Cambridge History of Iran, vol. 4, p. 46. Ed. Richard Nelson Frye. Cambridge: Cambridge University Press, 1975. ISBN 0-521-24693-8
  43. ↑ Abu al-Faraj al-Isfahani, Kitab al-Aghani, vol. 4, p. 423.
  44. ↑ Aptin Khanbaghi, The Fire, the Star and the Cross: Minority Religions in Medieval and Early Modern Iran, p. 19. Volume 5 of International Library of Iranian Studies. London: I.B. Tauris, 2006. ISBN 9781845110567
  45. ↑ 45,0 45,1 45,2 Ira M. Lapidus, [1], p. 58. Cambridge: Cambridge University Press, 2002. ISBN 9780521779333
  46. ↑ ABBASID CALIPHATE, Encyclopædia Iranica. Retrieved 8 November 2014.
  47. ↑ الرضا من ءآل محمد :al-reżā men āl Moḥammad
  48. ↑ 48,0 48,1 48,2 The Oxford History of Islam, p. 24 only.
  49. ↑ G.R. Hawting, The First Dynasty of Islam, pp. 105 & 107.
  50. ↑ 50,0 50,1 50,2 50,3 50,4 50,5 ABŪ MOSLEM ḴORĀSĀNĪ, Encyclopædia Iranica. Retrieved 30 April 2014.
  51. ↑ Daniel McLaughlin, Yemen and: The Bradt Travel Guide, p. 203. Guilford: Brandt Travel Guides, 2007. ISBN 9781841622125
  52. ↑ Bernard Lewis, The Middle East, Introduction, final two pages on the Umayyad caliphate. New York: Simon & Schuster, 2009. ISBN 9781439190005
  53. ↑ 53,0 53,1 53,2 G.R. Hawting, The First Dynasty of Islam, p. 108.
  54. ↑ 54,0 54,1 54,2 The Cambridge History of Iran, p. 62. Ed. Richard N. Frye. Cambridge: Cambridge University Press, 1975. ISBN 9780521200936
  55. ↑ 55,0 55,1 55,2 55,3 55,4 Bernard Lewis, The Middle East, Introduction, first page on the Abbasid caliphate.
  56. ↑ 56,0 56,1 The Cambridge History of Islam, vol. 1A, p. 102. Eds. Peter M. Holt, Ann K.S. Lambton and Bernard Lewis. Cambridge: Cambridge University Press, 1995. ISBN 9780521291354
  57. ↑ 57,0 57,1 57,2 Matthew Gordon, The Rise of Islam, p. 47.
  58. ↑ 58,0 58,1 58,2 58,3 58,4 G.R. Hawting, The First Dynasty of Islam, p. 116.
  59. ↑ G.R. Hawting, The First Dynasty of Islam, pp. 116–117.
  60. ↑ 60,0 60,1 60,2 60,3 60,4 60,5 G.R. Hawting, The First Dynasty of Islam, p. 117.
  61. ↑ "Mahdi." Encyclopaedia of Islam, p. 1,233. 2nd. ed. Eds. Peri Bearman, Clifford Edmund Bosworth, Wolfhart Heinrichs et al.
  62. ↑ 62,0 62,1 Bertold Spuler, The Muslim World a Historical Survey, Part 1: the Age of the Caliphs, p. 49. 2nd ed. Leiden: Brill Archive, 1968.
  63. ↑ 63,0 63,1 Bertold Spuler, The Muslim World a Historical Survey, p. 48.
  64. ↑ 64,0 64,1 64,2 G.R. Hawting, The Final Dynasty of Islam, p. 114.
  65. ↑ Jonathan Berkey, The Formation of Islam: Religion and Society in the Near East, 600–1800, p. 104. Cambridge: Cambridge University Press, 2003. ISBN 9780521588133
  66. ↑ Michael A. Palmer, The Last Crusade: Americanism and the Islamic Reformation, p. 40. Lincoln: Potomac Books, 2007. ISBN 9781597970624
  67. ↑ Arthur Goldschmidt, A Concise History of the Middle East, pp. 76–77. Boulder: Westview Press, 2002. ISBN 0-8133-3885-9
  68. ↑ 68,0 68,1 Andrew Marsham, [2], p. 16. Oxford: Oxford University Press, 2010. ISBN 9780199806157
  69. ↑ Roger Collins,The Arab Conquest of Spain, 710–797, pp. 113–140 & 168–182. Hoboken: Wiley-Blackwell. ISBN 0-631-19405-3
  70. ↑ Simon Barton, A History of Spain, p. 37. New York: Palgrave Macmillan, 2004. ISBN 0333632575
  71. ↑ Saïd Amir Arjomand, "Abd Allah Ibn al-Muqaffa and the Abbasid Revolution". Iranian Studies, vol. 27, Nos. 1–4. London: Routledge, 1994.
  72. ↑ C.W. Previté-Orton, The Shorter Cambridge Medieval History, vol. 1, p. 239. Cambridge: Cambridge University Press, 1971.
  73. ↑ 73,0 73,1 Fred Astren, Karaite Judaism and Historical Understanding, p. 34.
  74. ↑ 74,0 74,1 The Umayyads: The Rise of Islamic Art, p. 41.
  75. ↑ 75,0 75,1 Kathryn Babayan, Mystics, Monarchs, and Messiahs: Cultural Landscapes of Early Modern Iran, p. 150. Cambridge, Mass.: Harvard Center for Middle Eastern Studies, 2002. ISBN 9780932885289
  76. ↑ Jacob Lassner, The Middle East Remembered: Forged Identities, Competing Narratives, p. 56. Ann Arbor: University of Michigan Press, 2000. ISBN 9780472110834
  77. ↑ Tarif Khalidi, Islamic Historiography: The Histories of Mas'udi, p. 145. Albany: State University of New York Press, 1975. ISBN 9780873952828
  78. ↑ Muhammad Qasim Zaman, Religion and Politics Under the Early ʻAbbāsids: The Emergence of the Proto-Sunnī Elite, p. 6. Leiden: Brill Publishers, 1997. ISBN 9789004106789
  79. ↑ E. Sreedharan, A Textbook of Historiography, 500 B.C. to A.D. 2000, p. 65. Hyderabad: Orient Blackswan, 2004. ISBN 9788125026570
  80. ↑ Muhammad Qasim Zaman, Religion and Politics Under the Early ʻAbbāsids, p. 7.

Adabiyotlar

tahrir

Havolalar

tahrir 



"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Abu_Muslim_Harakati&oldid=5369690" dan olindi