Vikipediya

Afgʻoniston iqtisodiyoti

Afg‘oniston iqtisodiyoti xarid qobiliyati paritetiga (PPP) asoslangan yalpi ichki mahsulot (YaIM) hajmi bo‘yicha dunyoda 103-o‘rinda turadi. Taxminan 40 million aholiga ega Afgʻonistonning YaIM (PPP) miqdori taxminan 77 milliard dollarni tashkil etadi, ayirboshlash kursi 20 milliard dollar (2020) va aholi jon boshiga YaIM (PPP) taxminan 2000 dollarni tashkil qiladi[6][20]. Mamlakatning umumiy tashqi qarzi 2022-yil holatiga koʻra 0 ga teng[17][18]. Afgʻoniston iqtisodiyoti chet elliklarning kirib kelishi, milliy infratuzilmaning yaxshilanishi, qoʻshni va mintaqaviy davlatlar bilan koʻproq savdo aloqalarining oʻrnatilishi, qishloq xoʻjaligi va togʻ-kon sanoatining kengayishi hisobiga yaxshilanishda davom etmoqda[21][22].

Afgʻoniston iqtisodiyoti

Kobul — Afgʻonistonning iqtisodiy poytaxti
Valyutasi Afgʻoni (AFN)
21-dekabr — 20-dekabr
Savdo tashkilotlari
 JST, ShHT (kuzatuvchi), SAARC va IHT
Mamlakat guruhi
Statistikalar
Aholi 39,767,414 (2021)[3]
YaIM
  • Decrease $19.81 milliard (nominal, 2021 tax.)[4]
  • $78.88 milliard (PPP, 2019 tax.)[4]
YaIM darajasi
YaIM oʻsishi
  • 1.8% (2018) 2.9% (2019)
  • −5.5% (2020) 1.0% (2021)[5]
Jon boshiga YaIM
  • Decrease $508.8 (nominal, 2021 tax.)[4]
  • $2,087 (PPP, 2021 tax.)[4]
Aholi jon boshiga YaIM darajasi
Tarmoqlar boʻyicha YaIM
4.5% (2020 tax.)[4]
Qashshoqlik chegarasidan past aholi
Ishchi kuchi
  • 14,450,224 (2019)[11]
  • 42.0% bandlik darajasi (2017)[12]
Ishchi kuchi kasb boʻyicha
Ishsizlik ▲ 23.9% (2017 tax.)[6]
Asosiy ishlab chiqarish
 kichik hajmda toʻqimachilik sanoati, sovun, mebel, poyabzallar, oʻgʻit, kiyim-kechak, oziq-ovqatlar, alkogolsiz ichimliklar, mineral suv, sement; qoʻlda toʻqilgan gilamlar; tabiiy gaz, koʻmir, mis
Decrease 173-oʻrin (oʻrtachadan past, 2020)[13]
Eksport
  • $1.8 milliard (2022)[14]
  • Eslatma: noqonuniy eksport yoki reeksportni oʻz ichiga olmaydi
Eksport tovarlari
 mevalar, yongʻoqlar, Afgʻon gilami, jun, paxta, teri, qimmatbaho tosh va dorivor giyohlar[15]
Asosiy eksport hamkorlari
Import $6.98 milliard (2020)[6]
Import tovarlari
 mashinalar va boshqa kapital tovarlar, oziq-ovqat, toʻqimachilik va neft mahsulotlari
Asosiy import hamkorlari
Joriy hisob
 Decrease $1.014 milliard (2017 tax.)[6]
$1.4 milliard (2022)[17][18]
Davlat moliyasi
▼ YaIMning 7% i (2017)[6]
−15.1% (YaIMning) (2017)[6]
Daromadlar 2.276 milliard (2017)[6]
Asosiy maʼlumotlar manbasi: Markaziy razvedka boshqarmasi Jahon faktlar kitobi
Barcha qiymatlar, agar boshqacha koʻrsatilmagan boʻlsa, AQSh dollarida keltirilgan.

Afgʻoniston NATOga qoʻshilgach, boshqa mamlakatlarning unga siyosiy ishonchli kuchaydi va shu sababli chet elliklar hamda xalqaro hamjamiyat tomonidan kelgan milliardlab dollarlik yordamlar hajmi ham oʻsdi[23]. Hozirda Afgʻoniston 5 milliard dollarga yaqin mahsulot import qiladi va 1,8 milliard dollardan ortiq qonuniy mahsulotlarni (asosan yangi va quritilgan mevalarni) eksport qiladi[14]. Kelgusi yilda mamlakatning yillik eksporti 2 milliard dollarga yetishi taxmin qilinmoqda[6][21][24].

Bir trillion dollardan ortiq qiymatga baholanuvchi qazib olinmagan foydali qazilma konlariga ega boʻlishiga qaramay, Afgʻoniston dunyodagi eng kam rivojlangan mamlakatlardan biri boʻlib qolmoqda. Mamlakatda ishsizlik darajasi 23% dan ortiq[6] va aholisining qariyb yarmi qashshoqlik chegarasidan pastda yashaydi[6][25]. Bularning barchasi ortida turgan asosiy omil Afgʻonistonda davom etayotgan urush boʻlib, bu nafaqat yirik xorijiy sarmoyadorlarning investitsiyasini va yordamlarni yetkazib berishni toʻxtatibgina qolmay, balki butun aholi salomatligiga ham taʼsir qiladi[26]. Afgʻoniston iqtisodiyotini yaxshilash uchun uzoq vaqtdan beri chet el investitsiyasini qidirib keladi[27]. NATO Afgʻonistondan chiqib ketganidan soʻng, Qoʻshma Shtatlardagi Biden maʼmuriyati Afgʻonistonning 9,5 milliard dollarlik aktivlarini musodara qilishga qaror qildi[28][29][30].

Afgʻonistonning milliy valyutasi afgʻoni (AFN) boʻlib, uning kursi 1 AQSh dollariga 88 afgʻonini tashkil qiladi[31]. Afgʻonistonning markaziy banki Da Afgʻoniston bankidir. Mamlakatda bir qator mahalliy banklar, jumladan Afgʻoniston xalqaro banki, Azizi banki, New Kabul banki va Pashtany banki faoliyat yuritadi. Afgʻonistonda xorijiy valyutalardan foydalanish rasman taqiqlangan[32][33][34]. Kriptovalyutadan foydalanish ham hukumat tomonidan taqiqlangan[35].

Iqtisodiy tarixi

tahrir

Afgʻonistonda amir Abdurahmonxon (1880—1901) va uning oʻgʻli Habibulloxon (1901—1919) hukmronlik qilganda savdo-sotiqning katta qismi hukumat nazoratida edi. Bu monarxlar davlat hokimiyati hamda harbiy salohiyatini oshirishga intilgan, shuning uchun davlat monopoliyalarida tovarlarni sotish hamda yuqori soliqlarni oʻrnatish orqali pul yigʻishga harakat qilgan. Bu oʻsha davrda Afgʻonistonning uzoq muddatli rivojlanishini sekinlashtirdi. Gʻarb texnologiyalari va ishlab chiqarish usullari afgʻon hukmdori buyrugʻi bilan joriy etildi, lekin umuman olganda, bu tadbir ham faqat oʻsib borayotgan armiyaning moddiy-texnik talablariga muvofiq holda joriy etilgan. Qurol va boshqa harbiy materiallar ishlab chiqarishga alohida eʼtibor qaratilgan. Bu jarayon afg‘on podshohlari tomonidan Kobulga taklif qilingan oz sonli xorijiy mutaxassislar qo‘lida edi[36]. Bundan tashqari holatlarda, o‘sha davrda afg‘on bo‘lmaganlar, xususan, g‘arbliklarning Afg‘onistonda yirik korxonalar qurishlari mumkin emas edi[37].

Mustaqillikdan keyingi davrda Da Afgʻoniston banki paxta yetishtirishni kuchli moliyalashtirdi; bir vaqtlar mamlakatning Qunduz viloyatidagi Spinzar Cotton kompaniyasi dunyodagi eng yirik paxta yetkazib beruvchilardan biri boʻlib, paxtaning asosiy qismi Sovet Ittifoqiga eksport qilinar edi. Afgʻonistondagi mevalar asosan Britaniya nazoratidagi Hindistonga eksport qilingan[38].

Zamonaviy davrda Afgʻoniston iqtisodiyotini rivojlantirishning birinchi koʻzga koʻringan rejasi 1952-yilgi Helmand Valley Authority loyihasi boʻlib, u AQShning Tennessee Valley Authority loyihasining namunasi edi va mamlakatda asosiy iqtisodiy ahamiyatga ega boʻlishi kutilgan edi[39]. 1950-yillarda Afgʻonistonda ishlagan amerikalik pudratchi Glenn Foster afgʻon xalqi haqida shunday degan:

Ularning ratsionida ko'p taom bo'lmasligi mumkin, lekin mamlakatda deyarli ochlikni ko'rmaysiz va tilanchilar kamdan-kam uchraydi. Garchi odamlar ko'p bo'lsa ham, mamlakat ularning barchasini boqishga qodir[36].

Afgʻoniston 1979-yilgi Sovet istilosi paytida ogʻir iqtisodiy qiyinchiliklarga duch keldi va undan keyingi fuqarolar urushi mamlakatning cheklangan infratuzilmasining koʻp qismini vayron qildi hamda iqtisodiy faoliyatning normal shakllarini buzdi. Oxir-oqibat, Afgʻoniston anʼanaviy iqtisodiyotdan markazlashtirilgan rejalashtirilgan iqtisodiyotga oʻtdi va 2002-yilgacha bu yoʻl erkin bozor iqtisodiyotiga almashtirildi[40]. Yalpi ichki mahsulot 1980-yillardan beri savdo va transport tizimining notekis rivojlanishi, shuningdek, ishchi kuchi va kapitalning yoʻqolishi tufayli sezilarli darajada kamaydi. Ichki nizolarning davom etishi mamlakatni qayta tiklash yoki xalqaro hamjamiyatning Afgʻonistonga yordam taqdim etishi boʻyicha ichki harakatlariga jiddiy toʻsqinlik qildi.

Xalqaro valyuta jamgʻarmasi maʼlumotlariga koʻra, Afgʻoniston iqtisodiyoti 2004-yilning mart oyida yakunlangan moliyaviy yilda 20 foizga oʻsgan, keyingi 12 oy ichida 30 foizga oʻsgan. Oʻsish, asosan, xalqaro yordam va qurgʻoqchilikning tugashi bilan bogʻliq boʻlgan. 2002-yildan 2021-yilgacha Afgʻonistonga milliardlab dollar xalqaro yordam kirdi, biroq uning katta qismi harbiy yordam edi. 2003-moliya yilida 4 milliard AQSh dollarini tashkil etgan YaIM XVJ tomonidan afyun ishlab chiqarishdan tushgan tushumni qoʻshgandan keyin qayta hisoblab chiqilganda 6,1 milliard dollarga yetgan. 2010-yilda mamlakatda bitiruvchilarning oʻrtacha ish haqi bir kishi-soat uchun 0,56 dollarni tashkil etdi. Afgʻonistonni 2026-yilga kelib bug‘doy, guruch, parrandachilik va sut mahsulotlari yetishtirish bilan o‘zini o‘zi taʼminlashi kutilmoqda[41][21].

Yaqinda Tolibon hukumatining qayta tiklanishi Afgʻonistonga xalqaro taraqqiyot yordamini vaqtincha toʻxtatib qoʻyishga olib keldi[42]. Jahon banki va Xalqaro valyuta jamgʻarmasi ham oʻsha davrda toʻlovlarni toʻxtatdi[43][44]. Shu munosabat bilan Tolibonning maʼnaviy rahbari Haybatulloh Oxundzoda shunday dedi: „Qachonki, Afgʻoniston xalqi birgalikda ishlasa va chet el yordamiga tayanmasa, mamlakat iqtisodiyoti qayta quriladi“[45]. Biden maʼmuriyati Afgʻoniston markaziy bankiga tegishli 9 milliard dollarga yaqin aktivlarni muzlatib qoʻydi, natijada Tolibon moddiy tomondan toʻsqinlikka uchradi[46][47]. Soʻnggi suv toshqini, zilzila va ocharchilik butun mamlakat boʻylab koʻplab afgʻonlar uchun yanada salbiy iqtisodiy vaziyatni yuzaga keltirdi[48].

Dehqonchilik va chorvachilik

tahrir

Qishloq xoʻjaligi Afgʻonistonning eng muhim bandlik manbai boʻlib qolmoqda: Afgʻoniston aholisining 60-80 foizi shu sektorda ishlaydi, biroq sugʻorish tizimining yetarli darajada taraqqiy etmaganligi, qurgʻoqchilik, bozorga chiqish imkoniyati yoʻqligi va boshqa tuzilmaviy toʻsiqlar tufayli u YaIMning uchdan bir qismidan kamrogʻini tashkil qiladi. Aksariyat afg‘on dehqonlari asosan oʻzi uchun mahsulot yetishtiruvchi dehqonlardir.

 
Kobuldagi qishloq xoʻjaligi koʻrgazmasi, 2009-yil
 
Afgʻonistonning Osiyoda mashhur boʻlgan anorini qayta ishlayotgan ishchilar (anaar).
 
Afgʻon uzumlari

Afgʻonistonda 2018-yilda ishlab chiqarilgan mahsulotlar:

Boshqa qishloq xoʻjaligi mahsulotlari kichikroq miqdorda ishlab chiqariladi[49].

Afgʻonistonda hozirda yiliga taxminan 1,5 million tonna yangi meva yetishtiriladi va bu koʻrsatkichni sezilarli darajada oshirish mumkin[50]. Mamlakat eng yaxshi mevalar, ayniqsa, anor va uzum, shuningdek, shirin qovun va tut mevalarini yetishtirish bilan mashhur. Afgʻonistonda yetishtiriladigan boshqa mevalar orasiga olma, o'rik, olcha, anjir, apelsin, shaftoli, nok, qulupnay ham kiradi[51][52][53][54][55][56]. Fermer xo‘jaliklari soni muttasil ortib borishi bilan birga[21][57][58] mamlakatda issiqxonada sabzavot yetishtirish ham kengaymoqda[59][60][61].

Afg‘onistonning shimoliy va g‘arbiy viloyatlari qadimdan pista yetishtirish bilan mashhur[62][63][64][65]. Soʻnggi yillarda janubiy viloyatlardagi fermerlar Amerika pista daraxtlarini yetishtirishni boshladilar[66]. Mamlakat sharqidagi viloyatlar, xususan Xust va Paktio qaragʻay yongʻoqlari bilan mashhur[67][68][69]. Shimoliy va markaziy viloyatlar bodom va yong'oq bilan mashhur[70][71]. Afgʻonistonning markaziy qismidagi Bomiyon viloyati yuqori sifatli kartoshka yetishtirish bilan mashhur boʻlib, 2020-yilda 370 000 tonna kartoshka yetishtirgan[72]. Nangarhor, Kunar va Lagmon mamlakatdagi yirik apelsin va limon fermalarini topish mumkin boʻlgan viloyatlardir[73][74][75]. Nangarhorda zaytun, yeryong'oq va xurmo yetishtiriladigan fermalar ham bor[76][77][78]. Bu mahsulotlarni yetishtirish mamlakatning boshqa viloyatlariga ham tarqalgan[79][80]. Mahalliy aholining baʼzilari soʻnggi paytlarda Hilmand va Balx viloyatlarida oz sonli banan koʻchatlarini ekishgan[81].

Bugʻdoy va don yetishtirish Afgʻonistonning anʼanaviy qishloq xoʻjaligi tarmogʻi hisoblanadi. Mamlakat g‘alla yetishtirishda o‘zini-o‘zi taʼminlay olishga yaqin turibdi. Oʻzini taʼminlash uchun unga qoʻshimcha 1-3 million tonna bugʻdoy kerak boʻladi, bu esa yaqin kelajakda amalga oshishi kutilmoqda[82][83].

 
Afgʻonistonning yangi va quritilgan mevalaridan namunalar
 
Nangarhor viloyatidagi Jalolobod yaqinidagi Kobul daryosi

Afgʻonistonda chorvachilik asosan qoramol, qoʻy va echkilardan iborat[84]. Mamlakatning issiq hududlarida parrandachilik keng tarqalgan[85][86].

Afgʻonistondagi ekin maydonlari 7,5 million gektardan ortiq ekanligi maʼlum qilingan[87][88]. 2015-yilda bugʻdoy yetishtirish taxminan 5 million tonnani tashkil etdi[89], pitomniklar 119 000 gektar yerni, uzum yetishtirish esa 615 000 tonnani tashkil etdi. 2012-yilda bodom yetishtirish 56 ming tonnaga, paxta yetishtirish 45 ming tonnaga ko‘tarilgani xabar qilingan edi[90]. Afgʻonistonda 8100 gektar (20 ming akr) qishloq xoʻjaligi yerlari zafaron yetishtirish uchun ishlatiladi[91], bunday yerlar mamlakatning gʻarb, shimol va janubida joylashgan[92][93][94].

Oʻrmon xoʻjaligi

tahrir

2010-yilgi hisobotga koʻra, Afgʻonistonning atigi 2,1% (yoki 1,350,000 ga) qismi oʻrmon bilan qoplangan[95]. So‘nggi yillarda Afg‘oniston bo‘ylab shaharlarda ko‘chat o‘tqazish bo‘yicha muayyan ishlar yoʻlga qo‘yildi[96][97][98][99][100]. Hatto Tolibonning yetakchisi ham ko‘proq daraxt ekishga chaqirgan[101][102]. Milliy miqyosda daraxt kesish noqonuniy etib belgilangan[103][104].

Baliqchilik

tahrir

Afgʻoniston dengizga chiqa olmaydi, fuqarolari okeanga toʻgʻridan-toʻgʻri kirish imkoniga ega emaslar. Mamlakatda bir qancha suv omborlari, koʻllar, hovuzlar, daryolar va soylar mavjud boʻlib[105], ular baliq yetishtirish uchun qulay iqlim sharoitiga ega[106]. Tarixiy jihatdan zamonaviy baliq fermalari mavjud emasligi sababli baliq afgʻon ratsionining kichikroq qismini tashkil qilgan. Baliqchilik faqat koʻl va daryolarda, xususan Amu, Hilmand va Kobul daryolarida boʻlgan[107]. Ko‘plab baliqchilik xo‘jaliklari tashkil etilishi tufayli baliq isteʼmoli keskin oshdi[108]. Mamlakatda ularning 2600 dan ortigʻi bor[109]. Eng yiriklari milliy suv havzalarida joylashgan boʻlib, ular kichik baliq xoʻjaliklarini baliq tuxumlari bilan taʼminlaydi[110].

Savdo va sanoat

tahrir
 
Lapis Lazuli yoʻnalishi xaritasi

Afgʻonistonning geografik joylashuvi uni iqtisodiy jihatdan xavfsiz qiladi[111][112][113][114][115]. Lapis Lazuli yoʻlagi Afgʻonistonni Turkmaniston bilan bogʻlaydi va oxiri Yevropaning biror joyida tugaydi[116]. Boshqa shunday savdo yoʻllari Afgʻonistonni qoʻshni Eron, Pokiston, Tojikiston va Oʻzbekiston bilan bogʻlaydi[117]. Mamlakat Xitoy va Hindiston bilan havo yoʻllari orqali ham toʻgʻridan-toʻgʻri savdo qiladi[118]. U toʻrtta xalqaro aeroportga ega, jumladan: poytaxtdagi Kobul xalqaro aeroporti, mamlakat shimolidagi Mozori Sharif xalqaro aeroporti, gʻarbdagi Hirot xalqaro aeroporti va Qandahordagi Ahmad Shoh Baba xalqaro aeroporti. Shuningdek, butun mamlakat boʻylab oʻndan ortiq mahalliy aeroportlar mavjud. Ariana Afghan Airlines va Kam Air hozirda Afgʻonistonning yagona aviakompaniyasi hisoblanadi. Mamlakatning milliy temir yo‘l tarmog‘i asta-sekin kengayib, Markaziy Osiyoni Pokiston va Eron bilan bog‘lamoqda[119][120]. Unga Markaziy Osiyodan tashqari import tovarlari Erondan ham poyezdlarda keladi[121].

 
Tojikiston bilan chegaraga yaqin Qunduz viloyatidagi Shirxon Bandar porti (2011)

Afgʻoniston-Pokiston tranzit savdo bitimi (APTTA) Afgʻoniston va Pokiston yuk mashinalariga ikki mamlakat ichida yuklarni tranzit qilish imkonini beradi. AQSh homiyligidagi ushbu qayta koʻrib chiqilgan APTTA kelishuvi afgʻon yuk mashinalariga Hindistonga eksportni Pokiston orqali Vagah oʻtish nuqtasigacha tashish imkonini ham beradi. Afgʻoniston boʻylab oʻndan ortiq rasmiy chegara oʻtish punktlari mavjud. Ular orasida Faroh viloyatidagi Abu Nasar porti[122], Paktika viloyatidagi Angur Ada, Faryob viloyatidagi Aqina, Zobul viloyatidagi Badinay[123], Paktio viloyatidagi Dand av Patan, Xust viloyatidagi Gʻulomxon, Balx viloyatidagi Hayraton, Hirot viloyatidagi Islom Qal’a, Qunduz viloyatidagi Shirxon Bandar, Hirot viloyatidagi Torgʻundi, Nangarhor viloyatidagi Torxam chegara punkti, Qandahor viloyatidagi Spin Boldak, Vaxandagi Vaxjir va Nimroz viloyatidagi Zaranj kiradi[124][125]. Mamlakat, shuningdek, Pokistondagi ikkita yirik dengiz portiga: Balujistondagi Gvadar portiga va Sinddagi Qosim portiga qonuniy kirish huquqiga ega[126]. Afg‘oniston Erondagi ikkita yirik dengiz portiga, jumladan mamlakat janubidagi Bandar-Abbos va Chabahor portiga qonuniy kirish huquqiga ham ega.

 
Katta temir yoʻl xizmati yoʻqligi sababli Afgʻonistonda transport xizmati asosan avtomobil va havo orqali amalga oshiriladi

Afgʻoniston tabiiy resurslarga boy[127], ular orasida tabiiy gaz, neft, koʻmir, marmar, oltin, mis, xromit, talk, barit, oltingugurt, qoʻrgʻoshin, rux, temir rudalari, tuz, qimmatbaho, yarim qimmatbaho toshlar va koʻplab noyob tuproq elementlari mavjud[128][129]. 2006-yilda AQSh Geologik xizmati Afgʻonistonda 1.000 million metr kubga yaqin tabiiy gaz, 570 million metr kub neft va kondensat zaxiralari borligini aniqlagan[130]. 2007-yilgi baholashga koʻra, Afgʻonistonda katta miqdorda ochilmagan yoqilgʻi boʻlmagan mineral resurslar konlari mavjud. Geologlar shuningdek, zumrad, yoqut, sapfir, granat, lapis lazuli, spodumen, laʼl, turmalin va zabarjad kabi rangli toshlar hamda qimmatbaho toshlarning koʻp konlari mavjudligini aniqlagan[131].

Afg‘onistonda kamida 1 trillion dollar miqdorida foydalanilmagan foydali qazilma konlari bor[132][133]. Pentagonning eslatmasida aytilishicha, Afgʻoniston "Litiyning Saudiya Arabistoni "ga aylanishi mumkin[134]. Baʼzilarning fikricha, qazib olinmagan foydali qazilmalarning qiymati 3 trillion dollargacha baholanadi[135][136][137]. Mamlakatning Hilmand viloyatidagi Xonashin karbonatitlarida taxminan 1 million tonna noyob yer elementlari mavjud[138].

 
Afgʻoniston eksportining mutanosib jadvali, 2019-yil (afyunni hisobga olmaganda)

Hozirda Afg‘oniston Xitoyning 2,8 milliard dollarlik investitsiyasiga va hukumat yillik daromadi taxminan 400 million dollarni o‘z ichiga olgan China Metallurgical Group Corporation bilan mis qazib olish bo‘yicha kelishuvga ega[139]. Mamlakatning Luvgar viloyatida joylashgan Aynak mis koni dunyodagi eng yirik konlaridan biridir. Unda kamida 11 million tonna yoki 33 milliard dollarlik mis borligi taxmin qilinadi[140].

Oldingi hukumat Sarupul viloyatining Balxob tumanida mis qazib olish, shu jumladan, Badaxshon viloyatida oltin qazib olish boʻyicha jarayonlarni oʻrganish va rivojlantirish uchun Centar investitsiya guruhi hamda uning operatsion kompaniyasi Afgʻoniston Gold and Minerals Co. bilan 30 yillik shartnoma imzolagan. Mis shartnomasiga 56 million dollarlik investitsiya jalb etilgan va oltin shartnomasiga 22 million dollar sarmoya kiritilgan[141].

Mamlakatning yaqinda eʼlon qilingan yana bir xazinasi 210 kilometr (130 mi) uzoqlikda joylashgan Hojigak temir rudasi konidir. Bu kon Kobulning gʻarbiy qismida joylashgan boʻlib, unda poʻlat ishlab chiqarish uchun ishlatiladigan taxminan 1,8 milliarddan 2 milliard tonnagacha mineral mavjud. Steel Authority of India Limited (SAIL) boshchiligidagi AFISCO yetti kompaniyadan iborat Hindiston konsorsiumi va Kanadaning Kilo Goldmines Ltd. kompaniyasi birgalikda Hojigak temir konini rivojlantirishga 14,6 milliard dollar sarmoya kiritishi kutilgan[142]. Afgʻonistonda bir qancha ko‘mir konlari ham mavjud[143][144][145].

Afgʻonistonning oʻtmishdagi muhim resursi birinchi marta 1967-yilda qazib olingan tabiiy gaz boʻlgan. 1980-yillarda gaz eksportidan tushgan daromad yiliga 300 million dollarni tashkil etgan (umumiy daromadning 56% qismi). Ushbu eksportning 90% ga yaqini import va qarzlarni toʻlash uchun Sovet Ittifoqi hisobiga ketgan. Biroq, 1989-yilda Sovet qoʻshinlari olib chiqilayotganda, tabiiy gaz konlari jinoyatchilar tomonidan qoʻporuvchilik qilishning oldini olish uchun yopilgan. Gaz ishlab chiqarish 1980-yildan boshlab eng yuqori darajasi boʻlgan 8,2 million metr kubdan kamaya boshlagan va 2001-yilda 600 ming metr kubni tashkil etgan. 2010-yilda Karzay maʼmuriyati davrida tabiiy gaz ishlab chiqarish qayta tiklangan[146].

Afgʻoniston hukumati va Xitoy milliy neft korporatsiyasi (CNPC) 2011-yil oxirida Amudaryo boʻyida, shimoliy Sarupul, Joʻzjon va Foryob viloyatlarida uchta neft konini oʻzlashtirish boʻyicha shartnoma imzolagan edi[147][148]. Keyinchalik CNPC yiliga 240 ming metr kub neft qazib olishni boshlaganini malum qildi[149]. 2023-yil boshida Shinjon Markaziy Osiyo neft va gaz kompaniyasi Afg‘oniston Islom Amirligi bilan ham shunday shartnoma imzoladi[150]. Rossiya ham Afgʻonistonga neft va gaz yetkazib berishdan manfaatdor edi[151][152].

Iqtisodiy rivojlanish va tiklanish

tahrir
 
Chapdan oʻngga: Hindiston bosh vaziri Narendra Modi, Eron prezidenti Hasan Ruhoniy va Afgʻoniston prezidenti Ashraf Gʻani 2016-yil may oyida Chabahor porti tranziti boʻyicha kelishuvni imzolash chogʻida

Afgʻoniston 1930-yillarda oddiy iqtisodiy rivojlanish dasturini amalga oshirishga kirishdi. Hukumat banklarga asos solgan, qogʻoz pullarni joriy qilgan, universitet tashkil etgan, boshlangʻich, oʻrta hamda texnik maktablarni kengaytirgan va talabalarni chet elga taʼlim olish uchun yuborgan. 1952-yilda u Hilmand va Argʻandab vodiylarini sugʻorish hamda yerlarni oʻzlashtirish orqali iqtisodiy rivojlanishni boshqarish uchun Hilmand vodiysi maʼmuriyatini tuzdi[39], bu sxema mamlakatning eng muhim kapital resurslaridan biri boʻlib qolgan[153].

1956-yilda hukumat uzoq davom etgan rivojlanish rejalarining birinchisini eʼlon qildi[36]. 1970-yillarning oxiriga kelib, ular rejalashtirish jarayonidagi kamchiliklar, uning yetarli darajada moliyalashtirilmaganligi va amalga oshirish uchun zarur boʻlgan ishlarda malakali menejerlar hamda texnik xodimlarning yetishmasligi tufayli muhim natijalarga erisha olmadilar[154].

 
Afgʻoniston Birlashgan Banki

Da Afgʻoniston banki mamlakatning markaziy banki boʻlib xizmat qiladi. Afgʻoni (AFN) milliy valyuta boʻlib, uning kursi 1 AQSh dollariga 88 afgʻonini tashkil qiladi[31]. Mamlakatda Afgʻoniston xalqaro banki, Kobul banki, Azizi banki, Pashtany banki, Standard Chartered banki va First Micro Finance Bank kabi oʻndan ortiq turli banklar faoliyat yuritadi. Koʻpgina operatsiyalar uchun naqd pul hali ham keng qoʻllanadi. Xususiy investitsiyalar toʻgʻrisidagi qonun tegishli kompaniyalarga uch yildan yetti yilgacha soliq taʼtillari va toʻrt yillik eksport tariflari berishni hamda bojlaridan ozod qilishni nazarda tutgan. Biznes uchun qulay muhitni yaxshilash natijasida 2003-yildan beri Afgʻonistonda telekommunikatsiya sohasiga 1,5 milliard dollardan ortiq sarmoya kiritildi va 100 000 dan ortiq ish o‘rinlari yaratildi[155].

Afgʻoniston Jahon savdo tashkiloti, SAARC, IHT, IKT aʼzosi va ShHTda kuzatuvchi maqomiga ega. U Janubiy Osiyoni Markaziy Osiyo va Yaqin Sharq bilan bog‘lashga qaratilgan "Buyuk Ipak yo‘li" savdo loyihasini yakunlashga intiladi. Shu tariqa Afg‘oniston mamlakat orqali o‘tadigan savdodan, jumladan Trans-Afg‘oniston quvuridan katta to‘lovlar olishi mumkin bo‘ladi. Tashqi ishlar vaziri Zalmay Rasul „maqsad — oʻsishi savdo, xususiy tadbirkorlik va sarmoyaga asoslangan Afgʻoniston iqtisodiyotiga erishish“ ekanini taʼkidlagan. Mutaxassislarning fikricha, bu gʻoya mintaqa iqtisodiyotida inqilob yasaydi.

 
Kobulning Xayr Xona mahallasidagi savdo markazi

Davom ettirilgan milliy mega loyihalar qatoriga mamlakat shimolidagi Qo‘shtepa kanali loyihasi va Yangi Kobul shahri kiradi[21][156]. Boshqa kichikroq rivojlanish loyihalari orasiga Qandahordagi Aino Mena va Jalolobod sharqidagi Gʻozi Amanulloh Xon shaharchasi kiradi. Shunga oʻxshash loyihalar gʻarbda Hirot, shimolda Mozori-Sharif, sharqda Xost va boshqa shaharlarda ham mavjud. Bu loyihalar nafaqat mamlakatdagi koʻplab ishchilar va zavodlarga foyda keltirmoqda, balki xorijdagi badavlat afgʻon investorlarini ham jalb qilmoqda.

Afg‘onistonda 5000 ga yaqin zavod bor[157]. Ularning aksariyati mahalliy mulk sifatida boshqariladi[158], kichikroq qismi esa xorijiy investorlarni jalb qilgan[159]. Zavodlarda qurilish materiallari, mebel, uy-roʻzgʻor buyumlari, kiyim-kechak, oziq-ovqat, ichimliklar va boshqalar ishlab chiqariladi[160][161][162]. Mamlakat boshqa mamlakatlardan qariyb 500 million dollarga yaqin to‘qimachilik mahsulotlarini import qiladi[163]. Afg‘onistonning qo‘lda to‘qilgan gilamlari eksport uchun eng mashhur mahsulotlardan biridir. Boshqa mahsulotlarga qoʻlda ishlangan antiqa nusxalar, shuningdek teri va moʻynalar kiradi. Afgʻoniston kashmir eksporti boʻyicha dunyoda uchinchi oʻrinda turadi[164].

Afgʻoniston Islom Amirligi hokimiyatga qaytganidan soʻng, mamlakat katta likvidlik inqirozi va banknotlarning yetishmasligidan aziyat chekdi[165]. Tashqi donorlar Afgʻonistonning sogʻliqni saqlash, taʼlim va boshqa muhim tarmoqlarini qoʻllab-quvvatlash uchun mablagʻni keskin qisqartirganligi sababli, koʻplab afgʻonlar daromadlarini yoʻqotdilar. Jahon oziq-ovqat dasturining (WFP) baholash tizimiga koʻra, mamlakatda deyarli 20 million kishi oziq-ovqat xavfsizligining 3-darajali „inqiroz“ yoki 4-darajali „favqulodda“ darajasidan aziyat chekdi. Inqirozning ayollar va qizlarga taʼsiri ayniqsa ogʻirroq edi[166]. Yangi Islom Amirligi qo‘l ostidagi rasmiylar hududlarga aloqa xizmatlarini ko‘rsatishda davom etmoqda[167]. Hukumat 2022-yilning mart-sentyabr oylari orasida 61 milliard afgʻoni miqdorida boj toʻplagan[168].

Turizm

tahrir

Afgʻonistonda turizm 1977-yilda eng yuqori choʻqqisiga chiqqan. Mamlakatga dunyoning turli burchaklaridan koʻplab sayyohlar, jumladan Yevropa va Shimoliy Amerika kabi uzoq mamlakatlardan ham tashrif buyurishdi. Bularning barchasi 1978-yil aprel inqilobi boshlanishi bilan yakunlandi. Biroq, Afgʻonistonda turizm u dunyodagi eng xavfli mamlakatlardan biri sifatida obroʻga ega boʻlishiga qaramay, yana asta-sekin oʻsib bordi. Har yili Afgʻonistonga 20 mingga yaqin xorijiy sayyohlar tashrif buyurishadi[169]. Sayyohlarga qurolli jinoyatchilar faoliyat yuritishi maʼlum boʻlgan joylardan qochish tavsiya etiladi[170].

Kobul shahrida Serena mehmonxonasi, Inter-Continental Kabul mehmonxonasi va Safi Landmark mehmonxonasi kabi koʻplab mehmonxonalar mavjud. Shuningdek, Qandahor, Hirot, Mozori Sharif, Jalolobod, Bomyon, Fayozobod va boshqalarda ham kam sonli mehmonxonalar mavjud. Katta shaharlarda masjidlar yaqinida joylashgan avtobus terminallari, afgʻon uslubidagi restoranlar va kichik doʻkonlar mavjud[171][172][173][174][175].

 
Badaxshon viloyati
 
Bomiyon viloyatidagi Band-e Amir milliy bogʻi
 
Hirotdagi Hirot qal’asi
 
Qandahor viloyatidagi Dahla toʻgʻoni

Quyida Afgʻonistonning sayyohlar tashrif buyuradigan diqqatga sazovor joylari keltirilgan:

Asosiy maʼlumotlari

tahrir

Quyidagi jadvalda 2002—2020-yillardagi asosiy iqtisodiy koʻrsatkichlar (XVJ xodimlarining 2021—2026-yillardagi hisob-kitoblari bilan) keltirilgan[176]. 5% dan past inflyatsiya yashil rangda koʻrsatilgan. Yillik ishsizlik darajasi maʼlumotlari Jahon bankidan olingan, biroq Xalqaro valyuta jamgʻarmasi ularni ishonchsiz deb biladi[177].

Yil YaIM

(mlrd. da AQSh$PPP)

Aholi jon boshiga YaIM

(AQSh$ PPP da)

YaIM

(mlrd. da AQSh$nominal)

Aholi jon boshiga YaIM

(AQSh$ nominalda)

YaIM oʻsishi

(real)

Inflyatsiya darajasi

(foizda)

Ishsizlik darajasi (foizda)[177] Davlat qarzi

(YaIMning foizida)

2002 19.68 1,051.82 4.37 233.43 n/a n/a 11.3% 346.0%
2003  21.8  1,118.5  4.6  233.8  8.7% ▲35.7% ▼11.1% ▼270.6%
2004  22.5  1,112.8  5.1  254.3  0.7% ▲16.4% ▼11.0% ▼245.0%
2005  26.0  1,239.8  6.2  294.4  11.8% ▲10.6% ▲11.2% ▼206.4%
2006  28.2  1,305.3  6.9  320.7  5.4% ▲6.8% ▼11.1% ▼23.0%
2007  32.8  1,462.9  8.6  381.5  13.3% ▲8.7% ▲11.3% ▼20.1%
2008  34.7  1,510.6  10.3  447.7  3.9% ▲26.4% ▼11.1% ▼19.1%
2009  42.2  1,788.8  12.1  511.4  20.6%  -6.8% ▲11.3% ▼16.2%
2010  46.3  1,908.0  15.3  631.5  8.4%  2.2% ▲11.4% ▼7.7%
2011  50.3  2,010.8  17.9  714.7  6.5% ▲11.8% ▼11.1% ▼7.5%
2012  59.9  2,317.7  20.3  784.6  14.0% ▲6.4% ▲11.3% ▼6.8%
2013  63.8  2,385.7  20.2  754.4  5.7% ▲7.4% ▼11.2% ▲6.9%
2014  69.4  2,516.0  20.6  747.6  2.7%  4.7% ▼11.1% ▲8.7%
2015  72.1  2,534.9  20.2  711.3  1.0%  -0.7% ▬11.1% ▲9.2%
2016  70.1  2,400.6  18.0  616.2  2.2%  4.4% ▲11.2% ▼8.4%
2017  74.7  2,515.6  18.9  636.7  2.6%  5.0% ▬11.2% ▼8.0%
2018  77.4  2,449.9  18.4  582.3  1.2%  0.6% ▬11.2% ▼7.4%
2019  81.9  2,542.9  18.9  586.2  3.9%  2.3% ▬11.2% ▼6.1%
2020  78.7  2,390.0  19.1  580.8  -5.0% ▲5.6% ▲11.7% ▲7.8%
2021  83.4  2,474.0  19.9  591.7  4.0% ▲5.1% n/a ▲8.8%
2022  89.1  2,585.0  21.2  615.0  4.5%  4.5% n/a ▲9.6%
2023  95.2  2,700.3  22.0  624.1  4.5%  4.0% n/a ▲10.3%
2024  101.1  2,802.9  22.8  630.7  4.0%  4.0% n/a ▲11.0%
2025  107.2  2,905.8  23.9  647.5  4.0%  4.0% n/a ▲11.6%
2026  113.6  3,009.6  24.6  650.3  4.0%  4.0% n/a ▲12.3%
 
Mamlakatlarda 2019-yilga kelib aholi jon boshiga YaIM (nominal)

Yalpi milliy jamgʻarma: YaIMning 22,7% i (2017)

YaIM — tarmoqlar boʻyicha tarkibi:

  • qishloq xoʻjaligi: 23% (2016)
  • sanoat: 21,1% (2016)
  • xizmatlar: 55,9% (2016)

Eslatma: maʼlumotlar afyun ishlab chiqarishni oʻz ichiga olmaydi

YaIM — yakuniy foydalanish boʻyicha tarkibi:

  • uy xoʻjaligi isteʼmoli: 81,6% (2016)
  • davlat isteʼmoli: 12% (2016)
  • asosiy kapitalga investitsiyalar: 17,2% (2016)
  • Tovar-moddiy zaxiralarga investitsiyalar: 30% (2016)
  • Tovar va xizmatlar eksporti: 6,7% (2016)
  • tovarlar va xizmatlar importi: −47,6% (2016)

Uy xoʻjaliklarining daromadlari yoki isteʼmoli foiz ulushida:

  • eng past 10%: 3,8%
  • eng yuqori 10%: 24% (2008)

Qishloq xoʻjaligi mahsulotlari: bugʻdoy, sut mahsulotlari, uzum, sabzavotlar, kartoshka, tarvuz, qovun, guruch, piyoz, olma

Sanoat tarmoqlari: kichik miqdorda gʻisht, mato, sovun, mebel, poyabzal, oʻgʻit, kiyim, oziq-ovqat mahsulotlari, alkogolsiz ichimliklar, mineral suv, sement ishlab chiqarish; qoʻlda toʻqilgan gilamlar; tabiiy gaz, koʻmir, mis

Sanoat ishlab chiqarishining oʻsish sur’ati: −1,9% (2016-yil)
mamlakatning dunyodagi oʻrni: 181

Ishchi kuchi: 8,478 million (2017)
mamlakatning dunyodagi oʻrni: 58

Ishchi kuchi — tarkibi boʻyicha: qishloq xoʻjaligi 44,3%, sanoat 18,1%, xizmatlar 37,6% (2017)

Qashshoqlik chegarasidan past aholi: 54,5% (2017)

Byudjet:

  • daromadlar: 2,276 milliard dollar (2017)
  • xarajatlari: 5,328 mlrd dollar

Soliqlar va boshqa tushumlar: 11,2% (YaIMga nisbatan; 2017)
mamlakatning dunyodagi oʻrni: 210

Eksport: 1,48 milliard dollar (2020)
mamlakatning dunyodagi oʻrni: 164

Eksport tovarlari: oltin, uzum, afyun, meva va yongʻoqlar, hasharotlar smolalari, paxta, qoʻlda toʻqilgan gilamlar, tosh sovun, temir-tersak (2019)

Eksport hamkorlari: Birlashgan Arab Amirliklari 45%, Pokiston 24%, Hindiston 22% va Xitoy 1% (2019)

Import: 6,98 milliard dollar (2020)
mamlakatning dunyodagi oʻrni: 125

Import tovarlari: bugʻdoy uni, radioeshittirish uskunalari, qayta ishlangan neft, tamaki prokati, samolyot qismlari va sintetik matolar (2019)

Import hamkorlari: Birlashgan Arab Amirliklari 23%, Pokiston 17%, Hindiston 13%, Xitoy 9%, AQSh 9%, Oʻzbekiston 7% va Qozogʻiston 6% (2019)

Valyuta va oltin zaxiralari: 7,187 milliard dollar (2017)
mamlakatning dunyodagi oʻrni: 85

Joriy hisob balansi: 1,014 milliard dollar (2017)
mamlakatning dunyodagi oʻrni: 49

Valyuta: Afgʻoni (AFN)

Ayirboshlash kurslari: 1 AQSh dollariga 88 afgʻoni[31]

Moliyaviy yil: 21-dekabr — 20-dekabr

Afgʻonistonda energiya

tahrir
 
2011-yil tun Qandahorning yuqoridan olingan surati

Afgʻonistonda energiya gidroenergetika, undan keyin qazib olinadigan yoqilg'i va quyosh energiyasi bilan taʼminlanadi[6]. Ayni paytda mamlakat 600 megavatt (MVt) dan ortiq elektr energiyasini bir nechta gidroelektr stansiyalaridan, shuningdek, qazib olinadigan yoqilgʻi va quyosh panellaridan foydalanib olmoqda[6]. Mamlakatga qoʻshni Eron, Tojikiston, Turkmaniston va Oʻzbekistondan 670 MVt dan ortiq energiya import qilinadi[178].

Elektr narxi Kobul viloyatida bir kVt uchun 2,5 afg‘oni, Hirot viloyatida 4 afg‘oni, Balx viloyatida 6 afg‘oni atrofidagi qiymatni tashkil etadi[179]. Ko‘pchilik afg‘onlar 24 soat davomida elektr energiyasidan foydalanish imkoniga ega emas[178]. Hukumat mamlakatdagi koʻmir zaxiralaridan qoʻshimcha elektr energiyasi ishlab chiqarish uchun foydalanmoqchi[180]. CASA-1000 loyihasi ham amalga oshirilgandan so‘ng milliy tarmoqqa 300 MVt elektr energiyasi qo‘shishi kutilmoqda[181].

Qoʻshni Pokiston va Erondan koʻp miqdorda muhojirlar oqimi tufayli Afgʻoniston kelgusi yillarda 7000 MVtgacha elektr energiyasiga ehtiyoj sezishi mumkin[182]. Afgʻoniston milliy taraqqiyot strategiyasi shamol va quyosh energiyasi kabi qayta tiklanadigan energiyaning muqobil variantlarini ishlab chiqishni koʻzlagan[183][184]. Natijada, bir qancha quyosh va shamol fermalari tashkil etildi[185][186], hozirda yana koʻplari qurilmoqda[187][188][189][190][191][192].

Manbalar

tahrir
  1. ↑ „World Economic Outlook Database, April 2019“. IMF.org. International Monetary Fund. Qaraldi: 2019-yil 29-sentyabr.
  2. ↑ „World Bank Country and Lending Groups“. datahelpdesk.worldbank.org. World Bank. Qaraldi: 2019-yil 29-sentyabr.
  3. ↑ „Population, total“. data.worldbank.org. World Bank. Qaraldi: 2019-yil 30-avgust.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 „World Economic Outlook Database, October 2019“. IMF.org. International Monetary Fund. Qaraldi: 2019-yil 3-noyabr.
  5. ↑ „Global Economic Prospects, June 2020“. openknowledge.worldbank.org. World Bank. Qaraldi: 2020-yil 24-iyun.
  6. ↑ 6,00 6,01 6,02 6,03 6,04 6,05 6,06 6,07 6,08 6,09 6,10 6,11 6,12 6,13 6,14 „Afghanistan“. The World Factbook. Central Intelligence Agency. Qaraldi: 2020-yil 11-oktyabr.
  7. ↑ „Poverty headcount ratio at national poverty lines (% of population)“. data.worldbank.org. World Bank. Qaraldi: 2019-yil 11-fevral.
  8. ↑ „Poverty headcount ratio at 15.90 a day (2011 PPP) (% of population) - Afghanistan“. data.worldbank.org. World Bank. Qaraldi: 2019-yil 3-noyabr.
  9. ↑ „Human Development Index (HDI)“. hdr.undp.org. HDRO (Human Development Report Office) United Nations Development Programme. Qaraldi: 2022-yil 22-noyabr.
  10. ↑ „Inequality-adjusted Human Development Index (IHDI)“. hdr.undp.org. HDRO (Human Development Report Office) United Nations Development Programme. 2020-yil 12-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 22-noyabr.
  11. ↑ „Labor force, total - Afghanistan“. data.worldbank.org. World Bank. Qaraldi: 2019-yil 3-noyabr.
  12. ↑ „Employment to population ratio, 15+, total (%) (national estimate)“. data.worldbank.org. World Bank. Qaraldi: 2019-yil 30-avgust.
  13. ↑ „Ease of Doing Business in Afghanistan“. Doingbusiness.org. Qaraldi: 2017-yil 25-yanvar.
  14. ↑ 14,0 14,1 „Afghanistan Exported 61.8 Billion in Goods in Past 7 Months“. TOLOnews (2022-yil 8-noyabr). Qaraldi: 2022-yil 4-dekabr.
  15. ↑ „Afghanistan“. The Observatory of Economic Complexity (2019). Qaraldi: 2021-yil 18-mart.
  16. ↑ 16,0 16,1 „Foreign trade partners of Afghanistan“. The Observatory of Economic Complexity. Qaraldi: 2021-yil 20-iyun.
  17. ↑ 17,0 17,1 „Afghanistan 56.4B in Debt to Foreign Countries, Organizations“. TOLOnews (2022-yil 30-avgust). Qaraldi: 2022-yil 30-avgust.
  18. ↑ 18,0 18,1 „Afghanistan Faces 57.4 Billion in Foreign Debt amid Economic Downturn“. Khaama Press (2022-yil 31-avgust). Qaraldi: 2022-yil 31-avgust.
  19. ↑ „Central Bank Reports Increase In Foreign Exchange Reserves“. TOLOnews (2019-yil 30-mart). 2019-yil 30-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 31-mart.
  20. ↑ „Afghanistan“. The World Bank. Qaraldi: 2022-yil 9-avgust.
  21. ↑ 21,0 21,1 21,2 21,3 21,4 „Officials: 25% of 1st Phase of Qosh Tepa Canal Construction Completed“. TOLOnews (2022-yil 25-noyabr). Qaraldi: 2022-yil 4-dekabr.
  22. ↑ „Economic Impact of 20-Year Intl Presence in Afghanistan“. TOLOnews (2021-yil 1-sentyabr). Qaraldi: 2022-yil 30-avgust.
  23. ↑ „Afghanistan receives $3.3b remittances from expats“. Pajhwok Afghan News (2007-yil 19-oktyabr). 2020-yil 3-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 23-noyabr.
  24. ↑ „Beradar Called Kamal Khan Dam a National Vital Project“. Bakhtar News Agency (2022-yil 5-noyabr). 2022-yil 4-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 4-dekabr.
  25. ↑ „Afghanistan Unemployment rate - data, chart“ (en). TheGlobalEconomy.com. Qaraldi: 2019-yil 21-sentyabr.
  26. ↑ „200,000 Afghans Face Moderate to Severe Malnutrition in Past Month“. TOLOnews (2022-yil 26-avgust). Qaraldi: 2022-yil 30-avgust.
  27. ↑ „Ministry Puts Up 8 Mines for Tender, Says '200' Investors Interested“. TOLOnews (2022-yil 25-avgust). Qaraldi: 2022-yil 30-avgust.
  28. ↑ „The US and Taliban are negotiating the release of part of the $9.5 billion in frozen Afghan government assets, report says“. Business Insider (2022-yil 26-iyul). Qaraldi: 2022-yil 30-avgust.
  29. ↑ „US freezes Afghan central bank's assets of $9.5bn“. Al Jazeera (2021-yil 18-avgust). Qaraldi: 2022-yil 30-avgust.
  30. ↑ „U.S. Freezes Nearly $9.5 Billion Afghanistan Central Bank Assets“. Bloomberg News (2021-yil 17-avgust). Qaraldi: 2022-yil 30-avgust.
  31. ↑ 31,0 31,1 31,2 „1 USD To AFN - Convert United States Dollar To Afghan Afghani“. Forbes (2022-yil 4-dekabr). Qaraldi: 2022-yil 4-dekabr.
  32. ↑ „Taliban bans the use of foreign currency across Afghanistan“. Al Jazeera. Al Jazeera. Qaraldi: 2021-yil 3-noyabr.
  33. ↑ „Taliban forbid use of US dollar, other foreign currency“. The Hill (2021-yil 2-noyabr). Qaraldi: 2021-yil 3-noyabr.
  34. ↑ „Taliban bar Afghans from using foreign currency as economy spirals“. Washington Post. Qaraldi: 2021-yil 3-noyabr.
  35. ↑ „Over a dozen cryptocurrency dealers detained“. Pajhwok Afghan News (2022-yil 27-avgust). Qaraldi: 2022-yil 30-avgust.
  36. ↑ 36,0 36,1 36,2 „Helmand's Golden Age“. BBC News. 2014-yil 7-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 9-oktyabr.
  37. ↑ Asian Affairs Journal, Making Money in Afghanistan: The First Western Entrepreneurs 1880-1919, Vol 3, 2012.
  38. ↑ Castillo, Graciana del. Guilty Party: the International Community in Afghanistan: With 2016 Epilogue (en). Xlibris Corporation, 2014-04-02. ISBN 978-1-4931-8570-2. 
  39. ↑ 39,0 39,1 Report on Development of Helmand Valley, Afghanistan, 1956, Tudor Engineering Company
  40. ↑ „The Opium Economy in Afghanistan: An International Problem“. United Nations Office on Drugs and Crime (2003). 2003-yil 19-dekabrda asl nusxadan arxivlangan.
  41. ↑ „Self-sufficiency in wheat, dairy, rice in 4 years: Ahadi“. Pajhwok Afghan News (2021-yil 22-mart). Qaraldi: 2021-yil 24-mart.
  42. ↑ „UN Aid Chief Pushes for Restart of Afghanistan Development Aid“. TOLOnews (2022-yil 30-avgust). Qaraldi: 2022-yil 31-avgust.
  43. ↑ „'Countdown to catastrophe': half of Afghans face hunger this winter – UN“. The Guardian (2021-yil 25-oktyabr).
  44. ↑ „China urges World Bank, IMF to help Afghanistan“. News24 (2021-yil 28-oktyabr).
  45. ↑ „Kabul hosts major domestic and international expo“. Ariana Television Network (2022-yil 1-dekabr). Qaraldi: 2022-yil 4-dekabr.
  46. ↑ „Taliban blames U.S. as 1 million Afghan kids face death by starvation“. CBS News (2021-yil 20-oktyabr).
  47. ↑ „Afghanistan's hunger crisis is a problem the U.S. can fix“. MSNBC (2021-yil 10-noyabr).
  48. ↑ „Afghanistan Facing Famine: UN, World Bank, US Should Adjust Sanctions, Economic Policies“. Human Rights Watch (2021-yil 11-noyabr).
  49. ↑ „Afghanistan production in 2018, by FAO“.
  50. ↑ „Afghanistan Produces 1.5 Million Tons Of Fresh Fruit A Year“. TOLOnews (2018-yil 12-fevral). Qaraldi: 2019-yil 31-mart.
  51. ↑ „Afghan Exports Attract Investors At Dubai Exhibition“. TOLOnews (2018-yil 26-fevral). 2019-yil 22-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 22-aprel.
  52. ↑ Making the India Connection. USAID.
  53. ↑ „BAZAR: Efforts To Boost Cherry Farming Discussed“. TOLOnews (2018-yil 23-may). Qaraldi: 2021-yil 27-aprel.
  54. ↑ „Significant Increase in Nangarhar's Strawberry Yield“. TOLOnews (2018-yil 27-aprel). Qaraldi: 2021-yil 27-aprel.
  55. ↑ USAID help farmers to increase the quality and value of grape crops. USAID.
  56. ↑ „Afghanistan: Peaches and nectarines, production quantity (tons)“. www.factfish.com (2017). 2019-yil 19-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 30-mart.
  57. ↑ „Qush Tepa Canal to be completed before scheduled date“. Pajhwok Afghan News (2022-yil 9-avgust). Qaraldi: 2022-yil 9-avgust.
  58. ↑ „Commercial Farming Limited by Lack of Land, Water“. TOLOnews (2021-yil 5-aprel). Qaraldi: 2021-yil 27-aprel.
  59. ↑ „Greenhouses Owners Suffer $3 Million Losses in Farah: Officials“. TOLOnews (2023-yil 15-yanvar). Qaraldi: 2023-yil 16-yanvar.
  60. ↑ Kandahar Green House VOA Ashna. Voice of America.
  61. ↑ Green house in Khost VOA Ashna. Voice of America.
  62. ↑ Pistachio Groves Change Lives of Farmers in Afghanistan. World Bank.
  63. ↑ Herat Pistachios products grown. Voice of America.
  64. ↑ Taliban makes millions of dollars from pistachio gardens in Badghis. Salaam Times.
  65. ↑ „Badakhshan’s Pistachio Production Increased by 64 % Compared to Last Year“.
  66. ↑ Pistachio orchards in Kandahar. Voice of America.
  67. ↑ „Over 5,000 tons of pine nuts exported abroad in last nine months: MoIC“. Ariana Television Network (2023-yil 2-yanvar). Qaraldi: 2023-yil 16-yanvar.
  68. ↑ „China's love of pine nuts helps Afghan exporters“. Xinhua. The News International (2022-yil 7-yanvar). Qaraldi: 2022-yil 12-fevral.
  69. ↑ „Afghanistan Opens $6 Million Pine-Nut Factory As Sales To China Boom“. RFE/RL's Radio Azadi (2021-yil 19-yanvar). Qaraldi: 2022-yil 12-fevral.
  70. ↑ „Gov.af“.
  71. ↑ „Afghanistan: Walnuts, production quantity (tons)“. www.factfish.com (2017). 2019-yil 10-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 30-mart.
  72. ↑ „Gov.af“.
  73. ↑ „Afghanistan produces over 13,000 tonnes of citrus fruits“. Pajhwok Afghan News (2021-yil 18-aprel). Qaraldi: 2023-yil 16-yanvar.
  74. ↑ „Batikot set to produce 2,100 tonnes of tangerine“. Pajhwok Afghan News (2022-yil 4-dekabr). Qaraldi: 2022-yil 4-dekabr.
  75. ↑ „Nangarhar to plant sweet orange on 3,000 acres land“. Pajhwok Afghan News (2021-yil 15-noyabr). Qaraldi: 2022-yil 10-fevral.
  76. ↑ Olive Production Nangarhar. Voice of America.
  77. ↑ „Nangarhar produces 516 tons of peanuts in this solar year“. Ariana Television Network (2023-yil 9-yanvar). Qaraldi: 2023-yil 16-yanvar.
  78. ↑ „Nangarhar to produce 15 tonnes of dates this year“. Pajhwok Afghan News (2021-yil 9-sentyabr). Qaraldi: 2021-yil 11-sentyabr.
  79. ↑ „Peanut Farmers in Helmand Estimate 23,000 Metric Ton Yield“. TOLOnews (2020-yil 7-iyul). Qaraldi: 2022-yil 4-dekabr.
  80. ↑ „Afghan province begins push to discourage poppy cultivation“. Arab News (2018-yil 28-iyul). Qaraldi: 2019-yil 10-aprel.
  81. ↑ „Afghan Province Grows Bananas To Replace Opium Poppies“. Radio Free Europe/Radio Liberty (2020-yil 14-avgust). Qaraldi: 2022-yil 4-dekabr.
  82. ↑ „Afghan Government Bans Export of Wheat“. TOLOnews (2022-yil 20-may). Qaraldi: 2022-yil 4-dekabr.
  83. ↑ „Self-sufficiency in wheat production“. Afghanistan Times (2015-yil 27-dekabr). Qaraldi: 2019-yil 16-aprel.
  84. ↑ ښاري انځور خپرونه کندهار ملي راډیو ټلوېزیون. Kandahar Mili Television.
  85. ↑ „Afghanistan nears chicken meat self-sufficiency: MAIL“. Pajhwok Afghan News (2021-yil 12-aprel). Qaraldi: 2021-yil 23-aprel.
  86. ↑ Poultry Value Chain in Afghanistan. Comprehensive Agriculture and Rural Development-Facility (CARD-F).
  87. ↑ „Millions of Hectares of Land Remain Uncultivated In Afghanistan“. Bakhtar News Agency (2017-yil 17-sentyabr). Qaraldi: 2022-yil 4-dekabr.
  88. ↑ „Millions Of Hectares Of Land Remain Uncultivated In Afghanistan“. TOLOnews (2017-yil 16-sentyabr). Qaraldi: 2022-yil 4-dekabr.
  89. ↑ „AFGHANISTAN: 2015/2016 Wheat Production above Average but Down from Last Year“. U.S. Department of Agriculture (2015-yil 17-iyul). 2019-yil 15-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 16-aprel.
  90. ↑ „Water & energy sector in critical situation“. Pajhwok Afghan News (2012-yil 3-aprel). Qaraldi: 2012-yil 15-may.
  91. ↑ „Afghan Saffron Sales Down 20-30% From Last Solar Year“. TOLOnews (2022-yil 10-aprel). Qaraldi: 2023-yil 16-yanvar.
  92. ↑ „25 tonnes saffron produced in Herat this year“. Pajhwok Afghan News (2022-yil 19-dekabr). Qaraldi: 2023-yil 16-yanvar.
  93. ↑ „Saffron Yield Increases in Balkh Province“. TOLOnews (2022-yil 30-noyabr). Qaraldi: 2022-yil 4-dekabr.
  94. ↑ „Saffron cultivation yields positive results in Kandahar“. Ariana Television Network (2022-yil 30-dekabr). Qaraldi: 2023-yil 16-yanvar.
  95. ↑ „Afghanistan Forest Information and Data“. Mongabay (2010). Qaraldi: 2020-yil 9-oktyabr.
  96. ↑ „Government to Plant 'Millions' of Trees Across Afghanistan“. TOLOnews (2021-yil 10-mart). Qaraldi: 2021-yil 10-mart.
  97. ↑ „National tree plantation campaign begins: MAIL“. Pajhwok Afghan News (2021-yil 10-mart). Qaraldi: 2021-yil 10-mart.
  98. ↑ „Afghanistan Hires Lockdown Jobless to Boost Kabul's Water and Trees“. KCET (2020-yil 15-iyun). Qaraldi: 2021-yil 11-mart.
  99. ↑ „Nangarhar kicks off spring tree plantation drive“. Pajhwok Afghan News (2019-yil 4-fevral). Qaraldi: 2020-yil 9-oktyabr.
  100. ↑ „Changing the Afghan landscape, one tree at a time“. United Nations Environment Programme (2018-yil 4-may). 2019-yil 21-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 21-aprel.
  101. ↑ „Taliban leader urges Afghans to plant more trees“. BBC News (2017-yil 26-fevral). Qaraldi: 2019-yil 21-aprel.
  102. ↑ „Taliban Leaders Wants Afghans to Plant More Trees“. Voice of America (2017-yil 26-fevral). Qaraldi: 2019-yil 21-aprel.
  103. ↑ „3 men arrested for cutting down trees in Nangarhar forest“. Pajhwok Afghan News (2023-yil 9-yanvar). Qaraldi: 2023-yil 16-yanvar.
  104. ↑ „Unit established in Kunduz to prevent illegal tree felling“. Pajhwok Afghan News (2022-yil 29-noyabr). Qaraldi: 2022-yil 4-dekabr.
  105. ↑ „Afghanistan and Pakistan's Looming Water Conflict“. The Diplomat (2018-yil 15-dekabr). Qaraldi: 2021-yil 23-aprel. „Afghanistan has abundant water resources. It produces 80 billion cubic meters of water a year, pumping 60 billion cubic meters of it to the neighbors — particularly Pakistan.“.
  106. ↑ „Fish farming booms in S. Afghan province“. Xinhua (2019-yil 14-iyul). 2019-yil 15-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 23-aprel.
  107. ↑ „Livestock and Fish Farming Bring Self-Sufficiency to Rural Afghans“. The World Bank (2018-yil 28-oktyabr). Qaraldi: 2019-yil 16-aprel.
  108. ↑ „In Kandahar, fish farming surges by 40pc“. Pajhwok Afghan News (2022-yil 3-dekabr). Qaraldi: 2022-yil 4-dekabr.
  109. ↑ „More than 2,600 fish farms operating in Afghanistan“. Ariana News (2021-yil 7-aprel). Qaraldi: 2021-yil 23-aprel.
  110. ↑ „Afghanistan launches fish farming in mega $300m Salma Dam built by India“. Khaama Press (2016-yil 29-oktyabr). Qaraldi: 2017-yil 16-may.
  111. ↑ „Islamic Emirate Seeks China’s Cooperation for Wakhan Trade Route“. TOLOnews (2022-yil 28-noyabr). Qaraldi: 2022-yil 4-dekabr.
  112. ↑ „Afghanistan Ready to Facilitate Transit of Regional Goods: Baradar“. TOLOnews (2022-yil 20-noyabr). Qaraldi: 2022-yil 4-dekabr.
  113. ↑ „China, Afghanistan, and the Belt and Road Initiative: Diplomacy and Reality“. The Diplomat (2021-yil 15-sentyabr). Qaraldi: 2022-yil 30-avgust.
  114. ↑ „The Afghanistan-China Belt & Road Initiative“. Silk Road Briefing (2021-yil 16-sentyabr). 2023-yil 17-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 30-avgust.
  115. ↑ „Set in concrete: In a first, Kabul builds $5m road via tough terrain to access China“. Arab News (2021-yil 23-may). Qaraldi: 2022-yil 30-avgust.
  116. ↑ „Afghanistan's commercial goods arrived in Turkey through Lapis Lazuli route“. Pajhwok Afghan News (2018-yil 29-dekabr). 2019-yil 27-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 9-oktyabr.
  117. ↑ Common market to be established between Afghan-Uzbek.
  118. ↑ „Afghan Trade Via Air Corridor Has Increased: MoF“. TOLOnews (2022-yil 14-dekabr). Qaraldi: 2022-yil 15-dekabr.
  119. ↑ „Trans-Afghan railroad to spur regional connectivity“. Pajhwok Afghan News (2022-yil 23-iyul). Qaraldi: 2022-yil 9-avgust.
  120. ↑ „Kabul, Tashkent to Conduct Survey of Trans-Afghan Railway Project“. TOLOnews (2022-yil 21-iyun). Qaraldi: 2022-yil 9-avgust.
  121. ↑ „ARA delivers over 43,000 MT goods in past week“. Pajhwok Afghan News (2022-yil 27-avgust). Qaraldi: 2022-yil 30-avgust.
  122. ↑ „Afghanistan, Iran resume goods transport at Abu Nasar Port“. Pajhwok Afghan News (2022-yil 21-iyun). Qaraldi: 2022-yil 9-avgust.
  123. ↑ „Zabul's Badinai crossing opened for public movement“. Pajhwok Afghan News (2023-yil 8-yanvar). Qaraldi: 2023-yil 16-yanvar.
  124. ↑ „Afghan border crossings gain more importance amid Taliban's advance“. Anadolu Agency (2021-yil 13-iyul). Qaraldi: 2021-yil 11-sentyabr.
  125. ↑ „Afghanistan: How many refugees are there and where will they go?“. BBC News (2021-yil 31-avgust). Qaraldi: 2021-yil 11-sentyabr.
  126. ↑ „Gwadar port offers new opportunity for Afghan economy“ (2020-yil 28-yanvar). 2020-yil 2-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 2-fevral.
  127. ↑ „Chinese investment in Afghanistan's lithium sector: A long shot in the short term“. Brookings Institution (2010-yil 3-avgust). Qaraldi: 2022-yil 9-avgust.
  128. ↑ „Rare Earth: Afghanistan Sits on 171 Trillion in Minerals“. NBC (2014-yil 5-sentyabr). Qaraldi: 2021-yil 19-mart.
  129. ↑ „Govt's Agreement with Australian Company Sparks Controversy“. TOLOnews (2021-yil 4-mart). Qaraldi: 2021-yil 19-mart.
  130. ↑ Eurasianet.org — Eurasia Insight, Afghanistanʼs Energy Future and its Potential Implications
  131. ↑ „Afghanistan has huge mineral resources: survey“. Pajhwok Afghan News (2007-yil 14-noyabr). 2015-yil 3-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 23-noyabr.
  132. ↑ „U.S. Identifies Vast Riches of Minerals in Afghanistan“. The New York Times (2010-yil 13-iyun). Qaraldi: 2022-yil 4-dekabr.
  133. ↑ „Turning Afghan minerals into wealth could take years; US“. Pajhwok Afghan News (2010-yil 15-iyun). 2013-yil 4-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 15-may.
  134. ↑ „Afghanistan: The Saudi Arabia of Lithium?“. News.discovery.com (2010-yil 14-iyun). 2012-yil 7-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 15-may.
  135. ↑ „Afghanistan says its untapped mineral wealth is at least $3 trillion _ triple US estimate“. Chicagotribune.com. 2010-yil 21-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 15-may.
  136. ↑ „Afghanistan is suddenly wealthy: US finds 178 trillion in mineral deposits“. Ksdk.com (2010-yil 14-iyun). Qaraldi: 2012-yil 15-may.
  137. ↑ Sengupta. „Afghanistan's resources could make it the richest mining region on earth“. Independent.co.uk (2010-yil 15-iyun). Qaraldi: 2012-yil 15-may.
  138. ↑ „Geologic Map of the Khanneshin Carbonatite Complex, Helmand Province, Afghanistan, Modified From the 1976 Original Map Compilation of V.G. Cheremytsin“. United States Geological Survey. 2017-yil 15-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 19-mart.
  139. ↑ „Mining at Mes Aynak Ready to Resume: Ministry“. TOLOnews (2022-yil 3-aprel). Qaraldi: 2022-yil 30-avgust.
  140. ↑ „China Wooed Taliban With Investment Promises That Haven’t Panned Out“. Bloomberg News (2022-yil 26-sentyabr). Qaraldi: 2022-yil 4-dekabr.
  141. ↑ „Afghanistan signs major mining deals in development push“. Reuters (2018-yil 7-oktyabr). Qaraldi: 2020-yil 30-iyun.
  142. ↑ „Indian, Canadian firms to invest $ 14.6b in Hajigak iron mine“. Pajhwok Afghan News (2012-yil 31-mart). Qaraldi: 2012-yil 31-mart.
  143. ↑ „Cash-Strapped Taliban 'Exploiting' Afghanistan's Natural Resources To Boost Revenue“. RFE/RL (2022-yil 15-iyul). Qaraldi: 2022-yil 30-avgust.
  144. ↑ „Taliban Wage War Over Coal in Northern Afghanistan“. Foreign Policy (2022-yil 5-iyul). Qaraldi: 2022-yil 30-avgust.
  145. ↑ „Desperate for Cash, Afghans Toil in Mines That Are Deadlier Than Ever“. The New York Times (2022-yil 29-mart). Qaraldi: 2022-yil 30-avgust.
  146. ↑ „Gas well inaugurated in Shiberghan“. Pajhwok Afghan News (2010-yil 8-noyabr). 2011-yil 19-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 9-fevral.
  147. ↑ „China wins $700 million Afghan oil and gas deal. Why didn't the US bid?“. The Christian Science Monitor (2011-yil 28-dekabr). Qaraldi: 2012-yil 15-may.
  148. ↑ „UPDATE 1-Afghanistan signs major oil deal with China's CNPC“. Associated Press (2011-yil 28-dekabr). Qaraldi: 2012-yil 15-may.
  149. ↑ „China's CNPC begins oil production in Afghanistan“. Reuters (2012-yil 21-oktyabr). Qaraldi: 2013-yil 5-yanvar.
  150. ↑ „IEA signs Amu River basin oil extraction contract with Chinese company“. Ariana Television Network (2023-yil 5-yanvar). Qaraldi: 2023-yil 16-yanvar.
  151. ↑ „IEA sign deal for Russian oil products, gas and wheat“. Ariana Television Network (2022-yil 28-sentyabr). Qaraldi: 2023-yil 16-yanvar.
  152. ↑ „Russia Ready to Sign Agreement on Oil, Gas: Ministry“. TOLOnews (2022-yil 27-avgust). Qaraldi: 2022-yil 30-avgust.
  153. ↑ Haack, Barry (1998). "Remote sensing change detection of irrigated agriculture in Afghanistan". Geocarto International 13 (2): 65–75. doi:10.1080/10106049809354643. 
  154. ↑ [1] (Wayback Machine saytida 2015-09-03 sanasida arxivlangan), Socio-Economic Overview of Afghanistan, Strategic Outlook
  155. ↑ „Economic Growth“. USAID. 2013-yil 29-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 25-sentyabr.
  156. ↑ „Kabul New City Faces Continued Resistance“. TOLOnews (2013-yil 28-avgust). 2019-yil 31-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 31-mart.
  157. ↑ „Govt to Provide Land for Factories: MoCI“. TOLOnews (2022-yil 11-mart). Qaraldi: 2022-yil 4-dekabr.
  158. ↑ The largest international exhibition in Kabul YouTubeda
  159. ↑ „150 foreign investors obtain licenses in15 months: MoCI“. Pajhwok Afghan News (2023-yil 15-yanvar). Qaraldi: 2023-yil 16-yanvar.
  160. ↑ „Pakistan Increases Tariffs on Afghan Steel: Union“. TOLOnews (2022-yil 27-aprel). Qaraldi: 2022-yil 4-dekabr.
  161. ↑ „With Affordable Coal, Baghlan Cement Factory Resumes Work“. TOLOnews (2022-yil 17-avgust). Qaraldi: 2022-yil 4-dekabr.
  162. ↑ „Alokozay Group of Companies (AGC)“. devex.com. Qaraldi: 2022-yil 30-avgust.
  163. ↑ „Afghanistan Imports $500m Worth Of Textiles Annually“. TOLOnews (2018-yil 7-oktyabr). Qaraldi: 2021-yil 18-mart.
  164. ↑ Cashmere Fibres Afghan. USAID.
  165. ↑ „Newly-printed afghani banknotes reach Kabul“. Pajhwok Afghan News (2022-yil 9-noyabr). Qaraldi: 2022-yil 4-dekabr.
  166. ↑ „Afghanistan: Economic Crisis Underlies Mass Hunger“. Human Rights Watch (2022-yil 4-avgust). Qaraldi: 2022-yil 4-avgust.
  167. ↑ „Roads Into Panjshir Reopen, Telecom Services Resume“. TOLOnews (2021-yil 17-sentyabr). Qaraldi: 2022-yil 30-avgust.
  168. ↑ „Finance Ministry: About 61 Billion Afs in Customs Taxes Collected“. TOLOnews (2022-yil 30-noyabr). Qaraldi: 2022-yil 4-dekabr.
  169. ↑ „20,000 foreign tourists visit Afghanistan annually“. Pajhwok Afghan News (2016-yil 27-sentyabr). Qaraldi: 2017-yil 15-may.
  170. ↑ „Afghanistan Travel Advisory“. U.S. Dept. of State. — „Do not travel to Afghanistan due to COVID-19, crime, terrorism, civil unrest, kidnapping, and armed conflict.“. Qaraldi: 2020-yil 9-oktyabr.
  171. ↑ Opening the largest bus terminal in Kabul, HafizAmiri reports/ساخت بزرگترین ترمینال مسافربری در کابل YouTubeda (Ariana News, Jan. 9, 2023)
  172. ↑ Creation of the first ever bus terminal in Dasht Barchi / ساخت اولین ترمینال مسافربری دشت برچی YouTubeda (Ariana News, Jan. 5, 2023)
  173. ↑ Kabul bus station & Terminal Kandahar 9/8/2022 YouTubeda
  174. ↑ Herat bus station & terminal Kandahar 08 September 2022 YouTubeda
  175. ↑ Afghanistan, Pakistan to establish cross-border bus services YouTubeda
  176. ↑ „World Economic Outlook Database, April 2021“ (en). IMF. Qaraldi: 2022-yil 26-fevral.
  177. ↑ 177,0 177,1 „Unemployment, total (% of total labor force) (modeled ILO estimate) - Afghanistan | Data“. data.worldbank.org. Qaraldi: 2022-yil 26-fevral.
  178. ↑ 178,0 178,1 „Afghanistan Annually Pays $280M for Imported Power“. TOLOnews (2020-yil 1-sentyabr). Qaraldi: 2020-yil 10-oktyabr.
  179. ↑ „Balkh residents complain about high electricity tariffs“. Pajhwok Afghan News (2023-yil 16-yanvar). Qaraldi: 2023-yil 16-yanvar.
  180. ↑ „China Interested in Investment in Coal-Fired Power: DABS“. TOLOnews (2022-yil 31-dekabr). Qaraldi: 2023-yil 16-yanvar.
  181. ↑ „Da Afghanistan Breshna Sherkat“. United States Energy Association (USEA) (2014). Qaraldi: 2019-yil 17-aprel.
  182. ↑ „Naghlo Dam Turbines Up And Running“. TOLOnews (2018-yil 12-aprel). Qaraldi: 2019-yil 21-aprel.
  183. ↑ „ADB to provide $44.76m for construction of solar power plant“. Pajhwok Afghan News (2017-yil 26-noyabr). Qaraldi: 2019-yil 18-aprel.
  184. ↑ „Fifty-two investors interested in Afghanistan's 2,000 MW solar energy plan“. 1TV (Afghan TV channel) (2019-yil 16-aprel). 2019-yil 17-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 18-aprel.
  185. ↑ „First-ever Kabul solar energy plant goes functional“. Pajhwok Afghan News (2018-yil 22-may). Qaraldi: 2019-yil 18-aprel.
  186. ↑ „First-ever solar-wind power plant goes functional in Herat“. Pajhwok Afghan News (2017-yil 17-sentyabr). Qaraldi: 2019-yil 18-aprel.
  187. ↑ „Solar Power Plants To Be Inaugurated In Kabul, Kandahar“. TOLOnews (2019-yil 9-iyul). Qaraldi: 2020-yil 10-oktyabr.
  188. ↑ „Eastern Provinces To Get Solar Energy Boost“. TOLOnews (2018-yil 14-aprel). Qaraldi: 2019-yil 18-aprel.
  189. ↑ Frangoul, Anmar. „Solar power in Afghanistan to get $44.76 million boost“. CNBC (2017-yil 27-noyabr). Qaraldi: 2019-yil 18-aprel.
  190. ↑ „Private firms to build 30-MW solar park in Afghanistan“.
  191. ↑ „ECOsys Implements the Hybrid Solar and Wind Power Plant in Herat Province-Afghanistan“.
  192. ↑ „Solar powered hatchery in Balkh to increase poultry production“. 2019-yil 2-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 5-aprel.

Havolalar

tahrir 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Afgʻoniston_iqtisodiyoti&oldid=5188872" dan olindi