Vikipediya

Al-Muqtadir

(Al Muqtadirdan yoʻnaltirildi)

Abul-Faḍl Jaʼfar ibn Ahmad al-Mu’tadid (arabcha: أبو الفضل جعفر بن أحمد المعتضد) (895 — 932-yil 31-oktyabr), oʻzining hukmdorlik nomi Al-Muqtadir bi-lloh (arabcha: المقتدر بالله[2]) bilan mashhur, 908-yildan 932-yilgacha (hijriy 295-320) 928-yildagi al-Qohir foydasiga qisqa muddatli deklaratsiyani hisobga olmaganda Abbosiylar xalifaligining oʻn sakkizinchi xalifasi boʻlgan.

Al-Muqtadir
المقتدر بالله
Xalifa
Amir al-Moʻminin

Al-Muqtadir oltin dinori. Merosxoʻri Abul Abbos va vazir Amid ad-Davla ismlari yozilgan.
Abbosiylar xalifaligining 1-xalifasi
Saltanat 908-yil 13-avgust — 929-yil 28-fevral
Oʻtmishdoshi Al Muktafiy
Davomchisi Al Qohir
Saltanat 929-yil 2-mart — 932-yil 31-oktyabr
(ikkinchi davr)
Tugʻilishi 895-yil 13-noyabr
Bagʻdod, Abbosiylar xalifaligi
Vafoti 31-oktyabr 932-yil(932-10-31)
(36 yoshda)
Bagʻdod, Abbosiylar xalifaligi
Dafn etilgan joy
Bagʻdod
Turmush oʻrtogʻi
  • Hurra bint Badr al-Mutʼadidiy
  • Zalum
  • Xalub
  • Dimna
  • Mashʼala
  • Xamra
Farzandlari
Otasi Al Muʼtadid
Onasi Shagʻob
Dini Islom

Taxtga 13 yoshida saroy fitnalari natijasida kelgan va Abbosiylar tarixidagi eng yosh xalifa boʻlgan. Koʻp oʻtmay uning hokimiyati kattaroq va tajribali Abdulloh ibn al-Mu’tazz tarafdorlari eʼtiroziga uchradi, biroq ularning 908-yil dekabrdagi davlat toʻntarishiga urinishlari tez va qatʼiy ravishda bostirildi. Al-Muqtadir oʻzidan oldingi hukmdorlarga qaraganda uzoqroq hukmronlik qilgan, biroq hukumatdan manfaatdor emas edi. Ishlar amaldorlari tomonidan boshqarilardi. Vazirlarning tez-tez oʻzgarib turishi boshqaruv samaradorligiga toʻsqinlik qilgan. Al-Muqtadir hukmronligi davrida hukumat rahbarining oʻn toʻrt marta oʻzgarishi qayd etilgan. Onasi Shagʻab toʻliq nazorat qilgan Abbosiylar harami ham ishlarga, ayniqsa mansabdor shaxslarning koʻtarilishi yoki ishdan olinishiga koʻpincha hal qiluvchi taʼsir koʻrsatgan. Otasi al-Mu'tadid va katta akasi al-Muktafiy davridagi mustahkamlanish va tiklanish davridan soʻng al-Muqtadirning hukmronligi tanazzulning boshlanishini koʻrsatadi. Al-Muqtadirga meros qolgan xazina tezda boʻshab qoldi va moliyaviy qiyinchiliklar xalifalik hukumatining doimiy xususiyatiga aylanadi. Ifriqiya Fotimiylar qoʻliga oʻtdi. Bosh qoʻmondon Mu’nis al-Muzaffar fotimiylarning Misrni zabt etishga urinishlarini ham qaytara oldi. Iroq yaqinida Hamdoniylar Jaziraning avtonom xoʻjayinlariga aylandilar. Qarmatiylar katta tahdid sifatida qaytadan paydo boʻldi va 929-yilda Makkani egallab olishdi. Jon Kurkouas boshchiligidagi Vizantiya imperiyasi kuchlari Thughur va Armanistonning chegara hududlariga muttasil hujum qilib turdi. Natijada 929-yil fevralida saroy qoʻzgʻoloni taxtni qisqa muddatga al-Muqtadir oʻrniga ukasi al-Qohir egallashiga sabab boʻldi. Biroq, yangi tuzum oʻzini mustahkamlay olmadi va bir necha kundan keyin al-Muqtadir qayta tiklandi. Bosh qoʻmondon Mu’nis al-Muzaffar oʻsha paytda virtual diktator edi. Dushmanlarining daʼvati bilan al-Muqtadir 932-yilda undan qutulmoqchi bo‘ldi, biroq Mu’nis o‘z qo‘shinlari bilan Bag‘dodga yurish qildi va 932-yil 31-oktyabrda bo‘lib o‘tgan jangda al-Muqtadir halok bo‘ldi.

Tarjimai holi

tahrir

Al-Muqtadir 895-yil 14-noyabrda tugʻilgan. U xalifa al-Muʼtadidning (hukmronligi 892—902-yillar) ikkinchi oʻgʻli edi. Onasi yunon quli Shagʻab edi[3][4]. Al- Mu’tadid abbosiy shahzodasi al-Muvaffaqning oʻgʻli edi. Al-Muvaffaq xalifalikning asosiy harbiy qoʻmondoni va akasi al-Mu'tamid (870-892) hukmronligi davrida de-fakto regent edi. Al-Muvaffaqning kuchi abbosiylar armiyasining professional tayanchi hisoblangan xorijda tugʻilgan „qul askarlar“ guruhi gʻilman bilan yaqin aloqalariga asoslanga. Gʻilman harbiy sohada yuqori malakaga ega edi, lekin ayni paytda juda qimmat va potentsial siyosiy xavf tugʻdirardi. Chunki birinchi oʻrindagi masalal ularning maoshini taʼminlash edi. Musulmon jamiyatining asosiy oqimiga begona boʻlgan gʻilmon oʻz maqsadlari yoʻlida vazir yoki hatto xalifani agʻdarishdan ham bosh tortmagan. Bu holat „Samarradagi anarxiya“ davrida (861-870) beshta xalifa bir-birining oʻrnini egallaganida kuzatilgan[5][6].

Viloyatlardagi xalifa hokimiyati „Sara Kelli Kleindagi anarxiya“ davrida qulashi natijasida 870-yillarga kelib markaziy hukumat Iroqning metropolitan hududidan tashqari xalifalikning koʻp qismi ustidan nazoratni yoʻqotdi. Gʻarbda Misr Suriya ustidan nazoratni al-Muvaffaq bilan kurashgan Ahmad ibn Tulun qoʻlga oldi, Xuroson va Islom Sharqining koʻp qismini Abbosiylarning sodiq noibi Muhammad ibn Tohir oʻrniga Safforiylar egallab oldi. Arabiston yarim orolining koʻp qismi mahalliy hukmdorlar qoʻliga oʻtgan boʻlsa, Tabaristonda radikal Zaydiy shia sulolasi hokimiyatni qoʻlga oldi. Hatto Iroqda ham Zanj qullar qoʻzgʻoloni Bagʻdodning oʻziga tahdid solgan, janubda esa qarmatiylar yangi paydo boʻlgan tahdid edi. 891-yil vafotigacha al-Muvaffaq butunlay qulashning oldini olish uchun kurash olib borib, zanjni va safforiylar isyonlarini bostirishga muvaffaq boʻldi[6][6]. U vafot etgach, merosiga oʻgʻli ega chiqib, 892-yilda xalifa al-Moʻtamid vafot etgach, taxtni oʻgʻillaridan tortib oldi[6][2]. Al-Mu’tadid „jangchi-xalifa“ timsoli boʻlib, hukmronligining koʻp qismini yurishlarda sarflagan. Anarxiya davrida hokimiyatni qoʻlga kiritgan mahalliy sulolalarni agʻdarib, Jazira, Tugʻur va Jibolning chegaradosh shaharlari ustidan nazoratni tiklashga muvaffaq boʻldi. Fors va Kirmonni egallashga urinishlari muvaffaqiyatsiz tugadi. Boshqa hududlarda esa islom dunyosining boʻlinishi davom etdi. Ozarbayjonda Sojidlar sulolasi oʻrnatildi, arman knyazlari de-fakto mustaqil boʻldi, Yaman mahalliy Zaydilar sulolasi foydasiga boy berildi, yangi radikal sekta — Qarmatiylar paydo boʻldi. 899-yilda Bahraynni egalladi[6][7]. Vorisi, al-Muqtadirning oʻgay akasi al-Muktafiy oʻtroq odam boʻlgan, lekin al-Moʻtamid siyosatini davom ettirgan va qarmatiylar va Tuluniylar ustidan gʻalaba qozonishga muvaffaq boʻlgan[6][7].

Davlatni urushga jalb qilish xarajatlari nihoyatda qimmat edi. Tarixchi Xyu N. Kennedi al-Mu’tadid taxtga oʻtirgan paytdagi gʻazna hujjatiga asoslanib, „kuniga jami 7915 dinor xarajatlardan 5121 tasi toʻliq harbiy xarajatlarga, 1943tasi harbiy va noharbiy xizmat koʻrsatgan hududlarga (masalan, otliq hayvonlar va otxonalar) sarflangan. Atigi 851 tasi byurokratiya va haram kabilarga sarflangani uchun, uni haqiqiy fuqarolik xarajatlari deb taʼriflash mumkin (garchi bu holatda ham byurokratlarning asosiy maqsadi armiyaga haq toʻlashni tashkil qilish boʻlgan). Qayd etilgan hukumat xarajatlarining 80 foizdan ortig‘i armiyani saqlashga sarflangan degan xulosaga kelish o‘rinli ko‘rinadi.“[8] Shunday qilib, armiyaga haq to‘lash hukumatning asosiy masalasiga aylandi, biroq isyonlar chekka viloyatlarda bo‘lgani uchun bu jarayon tobora qiyin masalaga aylandi. Qolgan viloyatlarda yarim avtonom gubernatorlar, grandlar va sulola aʼzolari soliq xoʻjaligi shakli boʻlgan muqotaa tizimi, aholi toʻlay olmagan oʻlponni toʻlash va keyinchalik aholidan yigʻib olish, yordamida virtual latifundiya oʻrnatishga muvaffaq boʻlgani vaziyatni yanada ogʻirlashtirdi. Hatto Iroqning unumdor qishloq xoʻjaligi yerlari boʻlgan Savadning daromadlari ham oʻsha paytda sezilarli darajada kamaydi[7][9] Qattiq iqtisod va deyarli doimiy urushlarga qaramay, al-Mu’tadid ham, al-Muktafi ham toʻliq xazina qoldira oldi[2]. Shunday qilib, al-Muktafiy vafot etgan paytda qayta tiklangan xalifalik Horun ar-Rashid (786-809 yillar hukmronligi) davridagi gullab-yashnagan davriga nisbatan yarmicha boʻlsa-da, qoʻshinga ega boʻlgan qudratli va barkamol davlat boʻlib qoldi. „Bu juda qimmat boʻlsa-da, ehtimol musulmon olamida eng samarali boʻlgan“ va Muhammadning haqiqiy vorislari sifatida deyarli shubhasiz qonuniylikka ega boʻlgan[5].

Hokimiyatga kelishi Ibn al-Mu’tazz qoʻzgʻoloni

tahrir
 
Al-Muqtadir dirhami 908-932

908-yilda al-Muktafi kasal boʻlib qoldi va oʻlimi yaqinlashib qolgan edi. Vorislik masalasi ochiq qoldirilgan edi. Xalifa qobiliyatsizligi sababli vazir al-Abbos ibn al-Hasan al-Jarjaroiy uning oʻrniga oʻrinbosar topishni oʻz zimmasiga oldi. Voqealar haqida ikki xil versiya mavjud: Miskavayh xabar berishicha, vazir eng muhim mutasaddilardan (kuttab, qoʻshiq ayt. katib) maslahat soʻragan, Mahmud ibn Dovud ibn al-Jarroh esa yoshi kattaroq va tajribali Abdulla ibn al-Muʼtazzni taklif qilgan. Miskavayh yovuz odam sifatida tasvirlagan Ali ibn al-Furot oʻn uch yoshli zaif Jaʼfar al-Muqtadirni yuqori martabali amaldorlar tomonidan osonlikcha boshqarishni taklif qildi. Vazir maslahat berishdan bosh tortgan Ali ibn Iso al-Jarroh va fikri qayd etilmagan Muhammad ibn Abdun bilan ham maslahatlashdi. Oxir-oqibat vazir Ibn al-Furot taklifiga rozi boʻlb, al-Muktafiy vafotidan keyin Jaʼfar merosxoʻr deb eʼlon qilindi va xalifa saroyiga keltirildi. Al-Muktafiyning vasiyatnomasi ochilganda, u ham oʻz ukasini oʻrinbosar qilib tanlagan edi. Andalusiyalik tarixchi Arib boshqa bir voqeani aytgan. Unga koʻra, vazir Ibn al-Mu’tazz va Abbosiylarning yana bir keksa shahzodasi Muhammad ibn al-Mu’tamid nomzodlari oʻrtasida munozara qilgan. Ulardan ikkinchisini tanlash katta siyosiy ketishni ifodalardi. Bu aslida al-Mu’tamid avlodlarini hokimiyatdan mahrum qilgan al-Mu’tadid toʻntarishini va al-Mu’tadid rejimiga asos boʻlgan amaldorlar va gʻilmonlarni rad etish edi. Vazir haqiqatan ham Muhammadga moyil boʻlsa-da, ehtiyotkorlik bilan al-Muktafiyning oʻlimini kutishni tanladi. Darhaqiqat, xalifa tuzalib ketdi va odamlar Ibn al-Mu’tazzni ham, Ibn al-Mu’tamidni ham uning vorislari sifatida muhokama qilishayotgani haqida xabar topdi. Bu al-Muktafiyni xavotirga solib, oʻlimidan oldin qozilar guvohligida Jaʼfarni rasman oʻz merosxoʻri etib tayinladi[5][10]. Ikki hikoyada al-Muqtadir taxtga kelishining turli jihatlari yoritilgan. Bir tomondan, amaldorlar guruhining zaif va kuchsiz hukmdorni tanlashi „xushchaqchaq rivojlanish“ boʻlib, „eng halokatli hukmronliklardan birini“ boshlab bergan. Butun Abbosiylar tarixida […] chorak asr davomida [al-Muqtadir] salaflarining barcha ishlari barham topadi"[7]. Boshqa tomondan, sulola vorisligi masalasida ayniqsa al-Mu’tadid gʻilmonining oʻz oilasiga sodiqligi ham muhim rol oʻynaganligi aniq[10].

Al-Muqtadirning vorisligi hech qanday qarshilikka uchramay, odatiy marosimlar amalga oshirildi. Bu holat Al-Mu’tadid va al-Muktafiydan qolgan toʻliq xazina, qoʻshinlarga xayr-ehsonlarning osonlik bilan toʻlanishi, shuningdek, Hoshimiylar oilalari aʼzolariga sovgʻa berishning eski amaliyoti qayta tiklanishini anglatardi. Yangi xalifa oʻz boyligini va qoʻl ostidagi xalqlarga boʻlgan gʻamxoʻrligini ham koʻrsatishga muvaffaq boʻldi. Xalifa oʻzidan oldingi davrda Bob at-Taq yaqinida qurilgan suqni buzishni buyurganda, savdogarlar oʻz mahsulotlarini avvalgidek erkin sotishlari uchun ijara haqi toʻlashga majbur qilingan. Bu siyosat poytaxt kambagʻallariga foyda keltirdi[5]. Shunga qaramay, uning hokimiyatga kelishi bilan bogʻliq intrigalar toʻxtamadi. Ayniqsa, Ibn al-Mu’tazz tarafdorlari oʻz nomzodini taxtga oʻtkazishga qatʼiy qaror qildilar. Aribning soʻzlariga koʻra, vazir al-Abbos bosh fitnachilardan biri boʻlgan, lekin xalifani nazorat qilish umidida al-Muqtadir hukmronligiga rozi boʻla boshlagan. Uning tobora takabburona xatti-harakati boshqa fitnachilarni ragʻbatlantirdi va 908-yil 16-dekabrda Hamdoniylar qoʻmondoni al-Husayn ibn Hamdon bir guruh odamlar bilan vazirni oʻz bogʻiga otda ketayotganda oʻldirdi. Keyin fitnachilar yosh xalifani ham qoʻlga olishga harakat qilishdi. Xalifa Hasaniy saroyiga qochib ketishga muvaffaq boʻldi va oʻz tarafdorlari bilan yoʻlni toʻsib qoʻydi. Hojib Savsan sodiq kuchlar qarshiligini harakatga keltiruvchi kuch bo‘lib, qo‘mondon Safi al-Huromiy, Mu’nis al-Xadim va Mu’nis al-Xazinni xalifani himoya qilishga undagan. Al-Husayn ertalab yorib kirishga harakat qildi, lekin muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Toʻsatdan fitnachilarga xabar bermasdan, shahardan Mosuldagi uyiga qochib ketdi. Bu orada Mahmud ibn Dovud ibn al-Jarroh boshchiligidagi boshqa fitnachilar guruhi bir uyga yig‘ilib, Ibn al-Mu’tazzni xalifa deb eʼlon qilgan edilar. Bu al-Muqtadir hokimiyatinini noqonuniy deb hisoblagan baʼzi qozilar tomonidan qoʻllab-quvvatlansa-da, boshqalar bunga qarshi chiqdi. Bu holat fitnachilarning noaniqligi va qatʼiyatsizligini aks ettirdi. Ibn Hamdonning ketishi bilan birga ushbu qatʼiyatsizlik al-Muqtadir tarafdorlarining qayta g‘alaba qozonishlariga imkon berdi. Mu’nis al-Xadim o‘z g‘ilmonini qayiqlarda Dajladan olib o‘tib, Ibn al-Mu’tazz va fitnachilar to‘plangan uyga boshlab bordi. Ularni tarqatib yubordi. Arib Mu’nis qoʻshinlari Ibn al-Mu’tazzning toʻplangan tarafdorlariga oʻqlar bilan hujum qilganini, Miskavayh esa qoʻshinlar paydo boʻlishi bilanoq qochib ketishganini taʼkidlaydi[5].

Haqiqiy voqealar qanday boʻlishidan qatʼiy nazar, toʻntarish tezda bostirildi. Ali ibn al-Furot yetakchi kuttoblar orasidagi fitnachilar bilan hech qanday aloqada boʻlmagan yagona vazir boʻldi. Muhammad ibn al-Jarroh qochqinga aylandi va boshi uchun narx belgilandi. Ibn al-Furot qasos olishni cheklashga harakat qildi. Mahbuslarning bir nechtasi ozod qilindi, ammo koʻplab fitnachilar qatl etildi. Sodiqligi hal qiluvchi rol oʻynagan qoʻshinlar xayriyalar oldilar. Ammo Hojib Savsan tez orada magʻrur va oʻta kuchayib ketganligi sababli Safi al-Huromiy tomonidan hibsga olindi va bir necha kundan keyin uy qamogʻida vafot etdi[5].

Hukmronlik

tahrir

Malika-ona Shagʻab va haram

tahrir
 
Abbosiylar xalifasi Al-Muqtadir (hukmronligi: 908-932) nomiga Abbosiy kumush dirhami zarb etilgan. Hind shohiylarining tanga zarblari modelida ishlab chiqilgan[11][12]

Al-Muqtadir musulmonlar tarixidagi birinchi voyaga etmagan xalifa[10] edi. Shuning uchun ham hukmronligining dastlabki yillarida, at-Tanuxiyning yozishicha, onasi Shagʻob, shaxsiy vakili (qahramona) Ummu Muso, singlisi Xotif va al-Mu’tadidning yana bir sobiq kanizagi Dostonbuvayhlar kirgan qoʻmondonlik kengashi (as-sada, „xoʻjayinlar“) tuzildi[10][13]. Oddiygina as-Sayyida („Xonim“) nomi bilan tanilgan Shag‘ob „haramidagi boshqa ayollarni, jumladan, xalifaning xotinlari va kanizaklarini ham chetlab o‘tib, o‘g‘liga hukmronlik qildi“. Al-Muqtadir ko‘p vaqtini onasining xonadonida o‘tkazar edi. Natijada davlat ishi byurokratiya hukmron boʻlgan davlat saroyida emas, balki hukmdorning shaxsiy uylarida belgilana boshladi. Shagʻob oʻgʻlining hukmronligi davridagi eng nufuzli shaxslardan biriga aylandi. Amaldorlarni tayinlash va ishdan boʻshatishga aralashdi, gʻaznaga moliyaviy hissa qoʻshish va xayriya ishlarini amalga oshirish kabilarni nazorat qildi[13]. Darhaqiqat, oʻrta asr manbalaridagi barcha rivoyatlarning umumiy jihati shundaki, „al-Muqtadir haqidagi zikrlar nafaqat uning vazirlari, balki xonadonidagi ayollari bilan ham ajralmas tarzda bogʻlangan“[10]. Shunday qilib, zamonaviy tarixchi al-Mas’udiy al-Muqtadir hukmronligini qoralagan. Bu yerda „hokimiyatga ega boʻlganlar ayollar, xizmatkorlar va boshqalar boʻlgan“, xalifaning oʻzi esa „davlat ishlari bilan shugʻullanmagan“ va davlat boshqaruvini amaldorlariga qoldirgan. Xuddi shunday, XIII asr yilnomachisi Ibn at-Tiqtaqa ham al-Muqtadirni „shaxsiy ehtiyojlarini qondirish bilan band bo‘lgan holda, hukmronligi bilan bog‘liq masalalarni ayollar va xizmatkorlar boshqargan“ „isrofchi“ deb hisoblagan[10]. Ayniqsa, Shagʻob keyingi tarixchilar tomonidan „oʻjar va uzoqni koʻra bilmaydigan makkor“ sifatida tasvirlangan[10].

Shagʻob umrining koʻp qismini haramda oʻtkazdi. U yerda oʻzining parallel byurokratiyasi boʻlgan. Ham fuqarolik, ham harbiy ishlar uchun oʻz kuttabini tuzgan. Uning qudrati shu darajada ediki, kotibi Ahmad al-Xosibiy 925-yilda oʻzi va singlisining taʼsiri bilan vazir etib tayinlangach, tayinlanganidan pushaymon boʻlgan. Chunki uning malika-onaga kotib boʻlishi oʻzi uchun foydaliroq edi[13]. Bu davrda saroyning eng muhim aʼzolari styuardessalar yoki qahramanlar boʻlib, ular haramdan erkin chiqib, tashqi dunyoda agent sifatida harakat qilishlari mumkin edi. Bu ayollar, ayniqsa, haram va saroy oʻrtasida vositachi sifatida katta taʼsirga ega edilar. Ularning Shagʻobga taʼsiri hatto vazirlarni ham ishdan boʻshatish darajasida edi. Birinchi rahbar Fotima edi. Fotima qayigʻi boʻronga tushib qolib, Dajla daryosida choʻkib ketdi. Undan keyin Abbosiylar urug‘ining kichik tarmoqlaridan birining avlodi Ummu Muso keldi. Uning qadrdonlari uchun qilgan fitnasi, oilasining buzuqligi, 917-yilda hiyla-nayranglari tufayli ishdan bo‘shatilgan „yaxshi vazir“ Ali ibn Iso al-Jarrohga nisbatan dushmanligi yilnomalarda qayd etilgan. Biroq u jiyanini al-Mutavakkilning (hukmronligi 847—861-yillar) nabirasi Abul-Abbosga turmushga bergach, raqiblari xalifani taxtdan agʻdarib, jiyanini taxtga oʻtkazishga intilishda ayblashdi. 922/3 yilda hibsga olindi va oʻrniga Tumol tayinlandi. Tumol Ummu Muso, uning ukasi va singlisini qiynoqqa soldi. Ularni toki xazinasi — bir million oltin dinorga baholangan — qayerda yashirilganini aniqlamaguncha qiynoqqa soldi. Tumal shafqatsizligi bilan mashhur edi. Undan birinchi xoʻjayini Abu Dulaf norozi xizmatkorlarini jazolash uchun foydalangan edi. Yana bir qahramona, Zaydan, Tumalning antitezasi edi. Zaydan ishdan boʻshatilganidan keyin uyidan bir necha yuqori martabali amaldorlarni qamoqqa olish uchun foydalanishgan. Zaydan koʻpincha siyosiy raqiblari tomonidan taʼqib qilinganlarga boshpana berib turardi[14][13].

Siyosat va voqealar

tahrir
 
922-yil 26-martda al-Muqtadir buyrug‘i bilan Mansur al-Hallojning qatl etilishi, 17-asrga oid Boburiy hind rasmida aks ettirilgan.

Abbosiylar hokimiyatining tanazzuldan saqlab qolish uchun soʻnggi toʻrtta hukmronlik davrida erishilgan qaror nihoyat oʻz nihoyasiga yetdi. Al-Muqtadir hukmronligi davridan boshlab Abbosiylar tanazzulga yuz tutdi. Shunga qaramay, adabiyot va ilm-fan olamida mashhur bo‘ladigan ko‘plab shaxslar shu va keyingi hukmdor davrida yashab o‘tgan. Ulardan eng mashhurlari Ishoq ibn Hunayn (vaf. 911) (Hunayn ibn Ishoqning oʻgʻli), tabib va yunon falsafiy asarlarining arab tiliga tarjimoni; ibn Fadlan, tadqiqotchi; al Battani (vaf. 923), astronom; Tabariy (vaf. 923) tarixchi va ilohiyotchi; ar-Roziy (vaf. 930), tibbiyot va kimyo sohalariga fundamental hissa qoʻshgan faylasuf; al-Forobiy (vaf. 950) kimyogar va faylasuf; Abu Nasr Mansur (vaf. 1036) matematik; Ibn al-Haysam (vaf. 1040) matematik; al-Beruniy (vaf. 1048) matematik, astronom, fizik; Umar Xayyom (vaf. 1123) shoir, matematik va astronom; tasavvuf olimi, yozuvchi va soʻfiylik oʻqituvchisi Mansur Al-Halloj oʻzini Xudo bilan birlikka erishgani (bu ilohiylik notoʻgʻri tushunilgan va bahsli edi) haqida haqidagi sheʼrlari tufayli Al-Muqtadir tomonidan bid’at uchun qatl etilgani bilan mashhur.

Al-Muqtadir hukmronligi davrida Osiyoda musulmonlar va yunonlar oʻrtasida bir necha yil urush boʻlib, koʻp yoʻqotishlar musulmonlar tarafida boʻlgan. Koʻpchilik asirga olingan. Biroq, Vizantiya chegarasiga bolgar qoʻshinlari tahdid sola boshladi. Shunday qilib, Vizantiya imperatori Zoe Karbonopsina sulh tuzish va musulmon asirlarni ozod qilish taklifi bilan Bagʻdodga ikki marotaba elchi yubordi. Elchilar mehr bilan kutib olindi va tinchlik o‘rnatildi. Asirlarning ozodligi uchun 120 000 tilla pul toʻlangan. Bular shahardagi tartibsizlikni yanada kuchaytirdi. Kichik Osiyodagi „kofirlar“ning muvaffaqiyatidan, Forsda esa shunga o‘xshash yo‘qotishlardan g‘azablangan xalq xalifaning bularning hech biriga eʼtibor bermayotganidan, islom dinining obro‘sini tiklashga intilish o‘rniga, kechayu kunduz choʻri qizlar va musiqachilar bilan mashgʻulligidan nolidilar. Bunday malomatlarni aytib, imomga ham tosh otishdi. Chunki imom juma namozida jamoat namozlarida xalifani chaqirgan edi.

Taxminan oʻn ikki yil oʻtgach, al-Muqtadir haqoratga duchor boʻldi. Yetakchi saroy aʼzolari xalifaga qarshi til biriktirib, ukasi al-Qohir foydasiga taxtdan voz kechishga majbur qildilar. Gʻalayon va talon-toroj natijasida minglab odamlar qurbon boʻlganidan soʻng fitnachilar qoʻshin oʻzlarini qoʻllab-quvvatlamasligini aniqladilar. Xavfsizlikda saqlangan Al-Muqtadir yana taxtga oʻtirdi. Bu voqeadan keyin mamlakat moliyaviy jihatdan shunchalik yomon ahvolga tushib qoldiki, shahar qoʻriqchilariga pul toʻlashga ham hech narsa qolmadi. Al-Muqtadir oxir-oqibat hijriy 320 (milodiy 932) yili shahar darvozasi oldida o‘ldirilgan.

Al-Muqtadirning uzoq hukmronligi Abbosiylarni eng past darajaga tushirgan edi. Shimoliy Afrika butunlay, Misr deyarli boy berildi. Mosul qaramlikdan voz kechdi. Yunonlar zaif himoyalangan chegaralar boʻylab bosqinlar uyushtirishlari mumkin edi. Shunga qaramay, Sharqda xalifalikni rasman tan olish, hatto mustaqillikka daʼvo qilganlarda ham saqlanib qoldi. Poytaxtga yaqinroq boʻlgan Karmatiyaliklar uzoq vaqt davomida tahqirlandi. Bagʻdodda al-Muqtadir, oddiy hukmdor sifatida xorijlik soqchilarning rahm-shafqati ostida yashadi. Ularga asosan turk va boshqa millatdagi zobitlar qoʻmondonlik qilib, tez-tez qoʻzgʻolon koʻtarib turardi. Al-Muqtadirning samarasiz boshqaruvi tufayli o‘tmishdoshlari qayta qo‘lga kiritgan obro‘-eʼtibor ham boy berildi va Abbosiylar taxti mamlakat ichkarisida nafratga, chetdan boʻladigan hujumlar oldida vasvasaga tushadigan holga keldi.

Oilasi

tahrir

Al-Muqtadirning yagona xotini Hurra edi. U qo‘mondon[15][16] Badr al-Mutadidiyning qizi edi[17]. Qoʻmondon qiziga nisbatan saxiy edi. Al-Muqtadir oʻlimidan soʻng xotini pastroq maqomdagi odamga turmushga chiqdi[17]. Al-Muqtadirning koʻplab kanizaklari boʻlgan. Kanizaklaridan biri Zalum boʻlib, u yunon edi[18][19]. Ushbu kanizak Al-Muqtadirning toʻngʻich oʻgʻli, boʻlajak xalifa Al-Radiy[17] va shahzoda Horunning onasi edi[15][16]. Yana bir kanizak Dimna edi. U shahzoda Is’hoqning onasi va boʻlajak xalifa Al-Qodirning buvisi edi[15][16]. Yana bir kanizak Xalub boʻlib, u Zuhra nomi bilan ham mashhur edi[20]. Zuhra yunon edi[21] va boʻlajak xalifa Al-Muttaqiyning onasi edi[15][16]. Yana bir kanizak Mash’ala edi. U slavyan edi[22][23] va boʻlajak xalifa Al-Mutining onasi edi[15][16]. Yana bir kanizak Xamra edi. U shahzoda Isoning onasi edi. Xamra kambagʻal va muhtojlarga juda xayrixoh boʻlgan[17]. U 988-yil 3-iyulda vafot etdi va Rusafah qabristoniga dafn qilindi[24]. Yana bir kanizak shahzoda Ibrohimning onasi edi. Yana bir kanizak 909-yilda tug‘ilgan o‘g‘ilning onasi edi. U Rusafah qabristoniga dafn qilingan[17]. Al-Muqtadirning ikki qizi bor edi. Ulardan biri 911-yilda vafot etgan va Muhammad bin Abdulloh ibn Tohirning Daridagi bobosi Xalifa Al-Mu'tadid qabri yoniga dafn etilgan. Ikkinchisi 917-yilda vafot etdi va Rusafah qabristoniga dafn qilindi[17].

Al-Muqtadirning oʻgʻillari:

  • Ar-Radiy 909-yil 20-dekabrda xalifa al-Muqtadir (908-932) va Zalum ismli yunon qul-kanizakdan tugʻilgan[18][19]. Uni otasi merosxoʻr etib tayinlagan.
  • Al-Muttaqiy, Abu Is’hoq Ibrohim nomi bilan ham tanilgan.
  • Al-Muti, 913/14-yilda al-Fadl, xalifa al-Muqtadir va slavyan kanizagi Mash’alaning farzandi[22][23].
  • Horun ibn al-Muqtadir al-Muqtadir va Zalumning kenja oʻgʻli edi.
  • Is’hoq ibn al-Muqtadir — al-Muqtadirning kenja oʻgʻillaridan biri. 988-yil mart oyida vafot etdi.
  • Iso ibn al-Muqtadir
  • Ibrohim ibn al-Muqtadir, al-Muqtadirning kenja oʻgʻli.

Yana qarang

tahrir
  • Ahmad ibn Fadlan arab musulmon sayohatchisi boʻlib, Abbosiylar xalifasi Al-Muqtadirning Volga boʻyi bulgʻorlari podshohi huzuridagi elchiligi aʼzosi sifatida qilgan sayohatlari bilan mashhur.

Manbalar

tahrir
  1. ↑ Sourdel 1978, s. 378.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 Bowen 1928.
  3. ↑ Massignon 1994.
  4. ↑ Zetterstéen & Bosworth 1993a.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 5,5 Kennedy 2013.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 6,5 Bonner 2010.
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 Kennedy 2004.
  8. ↑ Kennedy 2001.
  9. ↑ Mottahedeh 1975.
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 10,3 10,4 10,5 10,6 Osti 2013.
  11. ↑ Flood, Finbarr B.. Objects of Translation: Material Culture and Medieval "Hindu-Muslim" Encounter (en). Princeton University Press, 20 March 2018 — 25–26-bet. ISBN 978-0-691-18074-8. 
  12. ↑ Walker, John (1946). "Islamic Coins With Hindu Types". The Numismatic Chronicle and Journal of the Royal Numismatic Society 6 (3/4): 121–128. ISSN 0267-7504. https://www.jstor.org/stable/42663246. 
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 13,3 El Cheikh 2013.
  14. ↑ Kennedy 2006.
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 15,3 15,4 Massignon, L.. The Passion of Al-Hallaj: Mystic and Martyr of Islam, Bollingen Series. Princeton University Press, 1994 — 182-bet. ISBN 978-0-691-01919-2. 
  16. ↑ 16,0 16,1 16,2 16,3 16,4 Massignon, L.. The Passion of Al-Hallaj, Mystic and Martyr of Islam, Volume 1: The Life of Al-Hallaj, Online access with JISC subscription agreement: ACLS Humanities E-Books. Princeton University Press, 2019 — 394-bet. 
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 17,3 17,4 17,5 Brubaker & Tougher 2016.
  18. ↑ 18,0 18,1 Zetterstéen 1995.
  19. ↑ 19,0 19,1 Özaydın 2007.
  20. ↑ Rizvi, Sayyid Saeed Akhtar. Utumwa: Mtazamo wa Kiislamu na wa Nchi za Magharibi. Al-Itrah Foundation, 2005 — 63-bet. ISBN 978-9987-9022-4-8. 
  21. ↑ الدكتور, عبد القادر بوباية ،الأستاذ. الاكتفاء في اخبار الخلفاء 1-2 ج2, الاكتفاء في اخبار الخلفاء 1-2. Dar Al Kotob Al Ilmiyah دار الكتب العلمية, 2009 — 453-bet. 
  22. ↑ 22,0 22,1 Zetterstéen & Bosworth 1993b.
  23. ↑ 23,0 23,1 Güner 2006.
  24. ↑ al-Sāʿī, Ibn. كتاب جهات الأئمة الخلفاء من الحرائر والإماء المسمى نساء الخلفاء: Women and the Court of Baghdad, Library of Arabic Literature. NYU Press, 2017 — 60–61-bet. ISBN 978-1-4798-6679-3. 

Adabiyotlar

tahrir
Al-Muqtadir
Tavalludi: 895 Vafoti: 932-yil 31-oktyabr
Sunniylik unvonlari
Oldingisi Bagʻdod xalifaligi xalifasi
908-yil 13-avgust – 929
909-yilda Fotimiylar xalifasi al-Mahdi Billoh
va 929-yilda Kordovalik Abdurrahmon III
xalifalikka da’vogarlar.
 Keyingisi
Oldingisi Bagʻdod xalifaligi xalifasi
929 – 932-yil 31-oktyabr 		Keyingisi 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Al-Muqtadir&oldid=5261113" dan olindi