Sadriddin Ayniy

Sadriddin Ayniy (tojikcha: Садриддин Айнӣ; haqiqiy ismi Sadriddin Said-Murodzoda (tojikcha: Садриддин Саид-Муродзода); 1878-yil, 15-aprel, Soktare qishlogʻi, Buxoro amirligi — 1954-yil, 15-iyul, Stalinobod, Tojikiston SSR, SSSR) — tojik va oʻzbek sovet yozuvchisi. Shoir, davlat va jamoat arbobi. Sovet davridagi tojik adabiyoti asoschisi. tojik va oʻzbek tillarida ijod qilgan. Tojikiston Fanlar Akademiyasining birinchi prezidenti (1951—1954), Oʻzbekiston Fanlar Akademiyasi faxriy aʼzosi (1943), Tojikistonda xizmat koʻrsatgan fan arbobi (1940), filologiya fanlari doktori (1948), professor (1950). Tojikiston Qahramoni unvoni sohibi (1998), qator sobiq SSSR orden va medallari sohibi. 2001-yilda o‘zining beqiyos isteʼdodi, o‘lmas ijodiy merosi bilan o‘zbek milliy madaniyati rivojiga hissa qo‘shgani uchun Oʻzbekiston Respublikasining „Buyuk xizmatlari uchun“ ordeni bilan mukofotlangan.

Sadriddin Ayniy
Asl ismi	tojikcha: Садриддин Айнӣ
Tavalludi	15-aprel 1878-yil Saktari qishlogʻi, Buxoro, Buxoro amirligi (hozir Oʻzbekistonning Buxoro viloyati Gʻijduvon tumani)
Vafoti	15-iyul 1954-yil(1954-07-15) (76 yoshda) Dushanbe, Tojikiston SSR, SSSR (hozir Tojikistonning Dushanbe shahri)
Taxallusi	Ayniy
Kasbi	yozuvchilik, sheʼriyat
Ijod qilgan tillari	Tojik tili, Oʻzbek tili va Fors tili
Fuqaroligi	Rossiya Imperiyasi va SSSR
Janr	Nasr
Mukofotlari

Tojikiston valyutasining 5 somoniy kupyurasidagi Sadriddin Ayniy portreti.

1917—1951-yillarda Sadriddin Ayniy yashagan Samarqanddagi uy (hozir uy-muzey).

Biografiyasi

Yoshlik yillari

Sadriddin Said-Murodzoda 1878-yilning 15-aprel kuni Buxoro amirligining Soktare qishlogʻida, tojik oilasida tugʻilgan. Uning o‘g‘li Ayniy Kamol, taniqli jurnalist. Otasi Said Murodxo‘ja dehqonchilik bilan shug‘ullangan bo‘lsa-da, o‘zi savodli bo‘lgani uchun farzandlarini bilimli qilishga intilgan. Shuning uchun o‘g‘li Sadriddin Ayniyni olti yoshida o‘z qishlog‘i madrasasiga yuboradi. Ayniy „Eski maktab“ qissasida o‘sha madrasada o‘qiganini taʼriflab beradi.

1884—1887-yillarda eski maktabda oʻqigan. 1889-yilda Buxoro va uning atrofini qamrab olgan vabo uni qirq kun ichida otasidan ham, onasidan ham ajratdi. Ayniy 12 yoshida Buxoroga keladi. Ayniy kabi kambag‘allarning Buxoro madrasalarida o‘qishi juda qiyin edi. Ammo o‘zining g‘ayrati, ilm talabasi bo‘lgani tufayli hayot va o‘qishning barcha qiyinchiliklarini yengib, 16 yil Buxoro madrasalarida tahsil olgan. Buxorodagi Mir Arab (1890—1891), Olimxon (1892—1893), Badalbek (1894—1896), Hoji Zohid (1896—1899) va Koʻkaldosh (1899—1900) madrasalarida tahsil olgan.

Faoliyati

Dastlab "Sifliy", "Muhtojiy" taxalluslarida,1896-yildan Sadriddin Saidmurodxo‘ja „Ayniy“ adabiy taxallusi bilan mustaqil sheʼrlar yoza boshlaydi. Ahmad Donish va ozarbayjon yozuvchisi Hoja Marogʻiyning hamda jadid maʼrifatparvarlarining asarlari uning dunyoqarashiga sezilarli taʼsir koʻrsatadi. A. Buxoroda yangi usuldagi maktablar ochadi, ular uchun oʻquv qoʻllanmalar, ommani ilm-maʼrifatga chaqiruvchi sheʼr va hikoyalardan iborat „Yoshlar tarbiyasi“ (1909) darsligini tuzadi. „Yosh buxoroliklar“ harakatida faol qatnashadi. Bunday xayrli ishlar Amir Olimxonga yoqmasdi. Shu sababli u o‘qituvchini qamoqqa tashlab, 75 darra urish toʻgʻrisida qaror chiqaradi. Sadriddin Ayniy kasalxonada 52 kun davolangach, Samarqandga ko‘chib o‘tadi. Keyinchalik Olimxon amirlikka qarshi kurashuvchilarni qoʻllab, Sovet ittifoqi bilan til biriktirgan degan ayb bilan Sadriddin Ayniyning ukalari Sirojiddin va Muhiddin Xojani vahshiylarcha oʻldirtiradi. Bu voqealardan so‘ng Ayniy qalami o‘tkirlashib, amirlik tuzumini o‘z maqolalari, risolalari, tarixiy-badiiy asarlarida ko‘rsatishga harakat qiladi.

1918-yildan xalq taʼlimi tizimida va birinchi tojik-oʻzbek inqilobiy matbuotida ishlagan. Buxoro Xalq Sovet Respublikasi tashkil etilgandan keyin (1920) bir muddat konsullikda, soʻngra uning xoʻjalik idorasida xizmat qilgan. 1926-yildan Tojikiston Davlat nashriyotida maslahatchi, adabiy muharrir bo‘lib ishlagan. 1934-yilda Sovet yozuvchilarining I Butunittifoq qurultoyida qatnashib, SSSR Yozuvchilar uyushmasi boshqaruvi aʼzoligiga saylangan. Fan sohasida unga filologiya fanlari doktori ilmiy darajasi berilgan va O‘zbekiston SSR Fanlar Akademiyasining faxriy akademigi unvonini olgan. Tojikiston SSR FA akademigi boʻlgan, Tojikiston SSR FA birinchi prezidenti (1951—1954).

Sadriddin Ayniy 1954-yil 15-iyulda Dushanbe shahrida vafot etadi. Hozir Dushanbedagi joylashgan Ayniy maqbarasi ziyoratgoh hisoblanadi. Bu joy hozir Sadriddin Ayniy istirohat bogʻi deb ataladi.

Adabiy va ilmiy merosi

1918—1921-yillarda tojikcha, oʻzbekcha marsh, qoʻshiq va sheʼrlar yaratadi. „Buxoro jallodlari“ (1922) povesti, „Buxoro mangʻit amirligining tarixi“ (1921) asarida Buxoroning ijtimoiy-siyosiy hayoti ifodalangan. „Odina“, „Qiz bola yoki Xolida“ (1924), „Tojik adabiyotidan namunalar“ (1926), „Qulbobo yoki ikki ozod“ (1928) kabi qissa, hikoya, ocherklari muhim ahamiyatga ega.

A. tojik va oʻzbek adabiyotlarining ming yillik tarixiy taraqqiyotida yetishib chiqqan 200 dan ortiq shoir, tarixchi, olim, tazkiranavislar hayoti va ijodi haqida maʼlumot beradi. A. 1927—1929-yillarda yirik romani „Doxunda“ni tojik tilida nashr ettirdi. 1934-yilda esa oʻzbek tilida „Qullar“ romanini yaratdi. Unda oʻzbek va tojik xalqining yuz yillik hayoti aks etadi. A.ning „Eski maktab“ (1935) asarida eski maktabdagi oʻqish va oʻqitish haqida hikoya qilinadi. Yigirmanchi yillarda eʼlon qilingan qator hajviy asarlari, „Yana bu qaysi goʻrdan chiqdi“, „Puling halol boʻlsa, toʻy qil“ (1924), „Mashrab bobo“, „E, toʻnim“ (1925), „Bilganim yoʻq“, „Ken-gash“ (1926) kabi oʻzbekcha feletonlari, 242 hajviy sheʼr va maqolalari, ayniqsa, „Sudxoʻrning oʻlimi“ (1939) hajviy povesti yozuvchining mohir satirik ekanligini koʻrsatdi. Muqanna va Temur Malik boshchiligidagi xalq qoʻzgʻolonini aks ettiruvchi adabiy-tarixiy ocherklar yozdi. U toʻrt qismdan iborat „Esdaliklar“ida (1949—54) Buxoroning oʻtmish hayoti va oʻsha davr ijtimoiy-madaniy muhitini yoritadi. A. adabiyotshunos, tilshunos, sharqshunos olim sifatida „Firdavsiy va uning "Shohnoma"si haqida“ (1934), „Kamol Xoʻjandiy“, „Shayxur-rais Abu Ali ibn Sino“ (1939), „Ustod Rudakiy“ (1940), „Shayx Muslihiddin Saʼdiy Sheroziy“ (1942), „Alisher Navoiy“ (1948), „Zayniddin Vosifiy“ (uning „Badoye ul-vaqoye“ asari haqida"), „Mirza Abdulqodir Bedil“, Muqimiy va boshqalar haqidagi asarlari oʻzbek va tojik adabiyotshunosligi va tanqidchiligida, „Fors va tojik tillari haqida“, „Tojik tili“ kabi ilmiy ishlari tojik tilshunosligida muhim voqea boʻldi. A.ning „Doxunda“, „Qullar“, „Sudxoʻrning oʻlimi“ va „Esdaliklar“ asarlari xorijiy tillarga tarjima qilingan. Oʻzbekiston va Tojikiston Respublikalaridagi bir qator shahar, tumanlar, qishloqlar, koʻchalar, maktablar, kutubxonalar, sanʼat va madaniyat muassasalari A. nomiga qoʻyilgan. Samarqandda A. yodgorlik uy-muzeyi ochilgan (1967).

Sadriddin Ayniy Behbudiy oʻlimiga bagʻishlagan marsiyasida

„Saning tarixi davroning, saning osori urfoning,

Saning noming, saning shoning jahon qoldiqcha qolmasmu?

Vatan avlodi yod etdi, sani hurmatda shod etdi,

Va lekin intiqomingni ololurmi, ololmasmu?“ — deb yozgan.

Asarlari

• „Esdaliklar“ (tarjimai hol asari);
• „Tahsib us — sibyon“ („Pok bola“);
• „Yoshlar tarbiyasi“ (1909) darsligi;
• „Buxoro jallodlari“ (1922);
• "Odina " (1924);
• „Qulbobo yoki ikki ozod“ (1928);
• „Yetim“ (1940);
• „Sudxoʻrning oʻlimi“ (1939);
• „Eski maktab“ (1935) kabi qissalar,
• „Doxunda“ (1930);
• „Qullar“ (1934) kabi romanlar,
• „Tojik adabiyotidan namunalar“ (1926);
• „Qiz bola yoki Xolida“ (1924);
• „Alisher Navoiy“;
• „Ustod Roʻdakiy“ kabi ilmiy tadqiqotlari va boshqalar.

Mukofotlari

• Stalin premiyasining ikkinchi darajasi (1950-yilda);
• 3 ta „Lenin ordeni“ (ruscha: «Орден Ленина»);
• „Qizil Bayroq Ishchi ordeni“ (ruscha: «Орден Трудового Красного Знамени»);
• Tojikiston Sovet Sotsialistik Respublikasida xizmat koʻrsatgan fan arbobi;
• Oʻzbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasi Fanlar Akademiyasining akademigi
• „Tojikiston Qahramoni“ unvoni sohibi.

Nishonalar

Sadriddin Ayniyga bagʻishlangan 1958-yilgi SSSR pochta markasi.

Sadriddin Ayniyga bagʻishlangan 1968-yilgi SSSR pochta markasi.

• Sadriddin Ayniy tugʻilgan Saktari (Buxoro viloyati, Gʻijduvon tumani) qishlogʻida uning uy-muzeyi mavjud.
• Samarqand shahrining markaziy qismida Sadriddin Ayniy uy-muzeyi mavjud. Ushbu uyda U 1917-yildan to 1950-yillarning boshigacha yashagan.
• Dushanbe (Tojikiston) shahri koʻchalaridan biriga Sadriddin Ayniy nomi berilgan.
• Samarqand (Oʻzbekiston) shahri koʻchalaridan biriga Sadriddin Ayniy nomi berilgan.
• Buxoro (Oʻzbekiston) shahri koʻchalaridan biriga Sadriddin Ayniy nomi berilgan.
• Bishkek (Qirgʻiziston) shahri koʻchalaridan biriga Sadriddin Ayniy nomi berilgan.
• Qozon (Rossiya) shahri koʻchalaridan biriga Sadriddin Ayniy nomi berilgan.
• Samarqand shahrida Sadriddin Ayniy haykali oʻrnatilgan.
• Dushanbe shahrida „Sadriddin Ayniy va Maksim Gorkiy suhbati“ nomli haykal oʻrnatilgan.
• 1958 va 1968-yillardagi SSSR pochta markalaridan biri Sadriddin Ayniyga bagʻishlangan.
• Sadriddin Ayniy portreti Tojikistonning valyutasi — somoniyning 5 somoniy qiymatidagi kupyurasida aks ettirilgan.

Havolalar

• ziyouz.com
• Pravda Vostoka 16.07.1954 (Wayback Machine saytida 2023-01-07 sanasida arxivlangan)

Adabiyotlar

• Hasanov M., Ayniy chamani, T., 1978.
• OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil