Vikipediya

Hamza Hakimzoda Niyoziy

oʻzbek yozuvchisi, shoiri va dramaturgi (1889–1929)

Hamza Hakimzoda Niyoziy (6-mart, 1889-yil, Qoʻqon, Qoʻqon uyezdi, Fargʻona viloyati, Turkiston general-gubernatorligi, Rossiya imperiyasi – 18-mart, 1929-yil, Shohimardon, Fargʻona viloyati, Oʻzbekiston SSR, SSSR) — oʻzbek sovet adabiyotining taniqli namoyandasi, shoir, yozuvchi, pedagog, teatr va jamoat arbobi. Oʻzbekiston SSR xalq yozuvchisi (1926-yil)[1]. Birinchi oʻzbek dramaturgi va zamonaviy oʻzbek musiqa shakllarining asoschisi. U Gʻafur Gʻulom[2], Abdurauf Fitrat, Abdulhamid Choʻlpon, Abdulla Qodiriy va Mahmudxoʻja Behbudiylar bilan bir qatorda zamonaviy oʻzbek adabiyoti ilk rivojining yetakchi namoyandalaridan biri sifatida koʻriladi[3]. Hamza ijodini 1905–1906-yillarda boshlagan[4].

Hamza Hakimzoda Niyoziy
Tavalludi
Hamza Hakimzoda Niyoziy

6-mart 1889-yil
Qoʻqon,
Rossiya imperiyasining bayrogʻi Rossiya imperiyasi
Vafoti 18-mart 1929-yil(1929-03-18)
(40 yoshda)
Shohimardon,
 Oʻzbekiston SSR,
SSSR bayrogʻi SSSR
Taxallusi Nihoniy
Kasbi shoir, bastakor, dramaturg, shoir va siyosiy faol
Ijod qilgan tillari oʻzbekcha, forscha, arabcha
Fuqaroligi Rossiya Imperiyasi va SSSR
Shoh asari „Boy ila xizmatchi“, „Ishchilar hayotidan“, „Loshmon fojiasi“
Mukofotlari Oʻzbekiston SSR xalq yozuvchisi (1929)
Ota-onasi

Otasi — Ibn Yamin Niyoz oʻgʻli (1840–1922)

onasi — Jahonbibi Rabiboy qizi (1858–1903)

Niyoziy dastlab maktabda, keyin madrasada tahsil olgan. Kogonda matbuotda ishlagan. Toshkentga kelib, 1910-yili usuli jadid maktablarining oʻquv dasturi bilan tanishgan va shunday maktablarni dastlab Qashqardarvoza mahallasida, keyin 1911-yil Qoʻqon shahrining Hojibek guzarida va 1914-yil Margʻilonda ochgan[4]. Bolalar uchun „Yengil adabiyot“, „Oʻqish kitobi“, „Qiroat kitobi“ kabi kitoblar yozgan. 1913–1914-yillarda chet ellarda boʻlgan.

Niyoziy oʻzbek tilidan tashqari boshqa koʻplab tillarni, jumladan arab, fors, rus va turk tillarini ham bilgan[5][6]. Uning asarlari, odatda, ayollar huquqlari, ijtimoiy tengsizlik va xurofotning tarqalishi kabi ijtimoiy muammolarga bagʻishlangan. Niyoziy Shohimardonda vafot etgan[7]➤.

Uning xotirasini abadiylashtirish maqsadida 1967-yilda Oʻzbekiston Kompartiyasi Markaziy Qoʻmitasi adabiyot, sanʼat va meʼmorchilik sohasidagi ulkan yutuqlarni eʼtirof etish maqsadida Hamza nomidagi Davlat mukofotini taʼsis etdi. Oʻzbekistondagi koʻplab muassasalar, jumladan, Toshkent metropoliteni bekatlaridan biri, uchta teatr, bir qancha maktab va koʻchalar uning nomi bilan atalgan[8].

Hayoti

tahrir

Hamza Hakimzoda Niyoziy 1889-yil 6-martda Qoʻqon shahrida tabiblar oilasida tugʻilgan. Solkashon mahallasidagi eski maktab va madrasada (1896–1906), keyin 8 oy davomida[9] Namangan madrasasida (1908) tahsil olgan[10][4].

Hamzaning otasi Ibn Yamin Niyoz oʻgʻli ham oʻz zamonining savodli kishilaridan boʻlgan. Yoshligida dehqonchilik bilan kun kechirgan, soʻngra Buxoroga borib tabiblikni oʻrganib kelgan, xalq orasida „hakimcha“ laqabi bilan tanilgan. Hamzaning „Hakimzoda“ taxallusi otasining shu laqabidan olingan[11].

 
Hamzaning yoshlik paytida tushgan surati

1909-yilda Oʻrta Osiyo musulmonlari madaniyatining oʻsha paytdagi markazi boʻlgan Buxoroga boradi. U yerda Hamza mashhur ustozi Ikromchi-domla bilan arab tilini toʻliq oʻrganib tugatmoqchi bo‘lgan, ammo Hamzaning rejalari buxorolik sunniylar va shaharda yashovchi shialar oʻrtasidagi nizolar tufayli barbod boʻladi. Toʻqnashuvlarda qatnashmaslik uchun Hamza shaharni tark etadi. Bir oyga yaqin Kogondagi bosmaxonada ishlaydi[9]. Keyin 1910-yilda Toshkentga kelib, usuli jadid maktablarining oʻquv dasturlari bilan tanishgan. Soʻng Toshkentning Qashqar mahallasida, 1911-yilda Qoʻqonda, 1914-yilda Margʻilonda va yana Qoʻqonda maktablar ochgan, bolalarga dars bera boshlagan[5][12].

Kambagʻallarning farzandlariga bepul maktab tashkil etgan. Yangi usuldagi maktablar ochish va bu maktablar uchun yangi tipdagi oʻquv qoʻllanmalari yaratish yoʻli bilan xalqni maʼrifatlashtirish maqsadida Qoʻqon va Margʻilonda ochgan maktab oʻquvchilari uchun „Yengil adabiyot“, „Oʻqish kitobi“ (1914) va „Qiroat kitobi“ (1915) oʻquv qoʻllanmalarini tayyorlagan[4][13].

 
Hamza Hakimzoda Niyoziy 1918-yilda (Fargʻona)

U bir shaharda usuli savtiya maktabini ochish ortidan quvgʻun qilingan boʻlsa ham, boshqa shaharda yana shunday jadid maktabini tashkil qildi, koʻproq kambagʻallarni, shuningdek, ularning farzandlarini oʻqitishga intildi[5].

Hamza 1913–1914-yillarda chet ellarda, xususan, Hindiston, Afgʻoniston, Turkiya, Suriya va Arab mamlakatlarida boʻlgan, Madina[9] va Makkada ham sayohatda boʻlgan[5], haj amallarini bajargan[14].

Qisqa muddat Qoʻqondagi rus-tuzem maktabida oʻqituvchi, „Shoʻroi islom“ tashkilotining ozuqa shuʼbasida mirza, „Kengash“ va „Hurriyat“ jurnallarida muharrir (1917), Fargʻona viloyati madaniy-maorif boʻlimida xodim (1918), Turkiston fronti siyosiy boshqarmasi ixtiyoridagi Oʻlka musulmon siyosiy truppasida rejissyor (1919), „Dor ushshafaqa“ maktabida mudir (1920). 1920-yil oxirida Buxoroga boradi. Buxoro viloyati maorif va harbiy targʻibot-tashviqot shuʼbasi qoshidagi teatr truppasida rahbar (1921), 1921-yil soʻngida Toshkentga va undan Xorazmga oʻtadi. U yerda kasaba uyushmasining madaniy-maorif shuʼbasida ishlaydi. Xorazmdan Xoʻjayliga borib, 1924-yil iyulgacha oʻzi tashkil etgan qozoq bolalari uchun maktab-internatda faoliyat koʻrsatadi[15][5].

 
Hamza (birinchi qator, oʻngdan uchinchi) Shohimardonda oʻz tashabbusi bilan qurilgan maktab binosi oldida. 1928-yil.

1925-yili Fargʻonaga borib, Shohimardonda kolxoz tuzish, maktablar ochish, xalqning savodini chiqarish ishlari bilan shugʻullanadi. 1926-yildan erkin ijod bilan shugʻullangan[4].

1926-yilda Hamza Oʻzbekistonning Xoʻjayli shahrida Sovet Ittifoqidagi birinchi bolalar uyini tashkil etgan, keyinchalik bu joy uning nomi bilan atalgan[16].

Niyoziy 1917-yilgi bolsheviklar inqilobini qoʻllab-quvvatlagan. Ushbu inqilobdan soʻng u 1920-yilda Sovet Ittifoqi Kommunistik Partiyasiga (Bolsheviklar) qoʻshildi va boshqa narsalar qatorida Qizil Armiya askarlarining oʻyin-kulgilari uchun teatr qoʻshinini tashkil qildi[16]. Niyoziy oʻzbek tilidan tashqari boshqa koʻplab tillarni, jumladan arab, fors, rus va turk tillarini ham bilgan[6].

1928-yil avgustdan Shohimardonda targʻibot-tashviqot ishlari olib borgan[4].

Ijodi, jadidchilik va hurriyat orzusi

tahrir
 
Hamzaning Maktab sheʼri

Hamzaning adabiy ijodi madrasada oʻqib yurgan kezlarida, 1905–1906-yillarda boshlangan[4].

Niyoziyning dastlabki asarlarida kuchli sotsial-demokratik yoʻnalishlar va ijtimoiy adolatsizlik keskin qoralangan. Uning asarlarida asosan ayollar huquqlari, ijtimoiy tengsizlik va xurofotning keng tarqalishi kabi istak ijtimoiy masalalari yoritilgan[17].

Hamza 1908-yilda qoʻshni oʻlkalarda nashr etilgan ilgʻor gazetalar va ulardagi taraqqiyparvarlik gʻoyalari bilan tanishgan. Maʼrifatli kishilar taʼsirida „milliy sheʼrlar“ yoza boshlagan[4].

Hamzaning ijodiga, Fotih Karimiyning „Vaqt“, Ismoil Gaspralining „Tarjimon“ gazetalari, Rizo Faxriddinning „Shoʻro“ jurnali, shu qatori, Toshkentda oʻzbek tilida chiqa boshlagan Ismoil Obidiyning „Taraqqiy“, Munavvarqori Abdurashidxon oʻgʻlining „Xurshid“, Abdulla Avloniyning „Shuhrat“ gazetalari kuchli taʼsir koʻrsatadi[18]. Ushbu yozuvchilar bilan tanishadi, ular taʼsirida jadidchilik harakatiga kelib qoʻshiladi[6]. Jadidchilik harakatining asoschisi boʻlmish Ismoil Gaspirali vafot etganida Hamza marsiya yozib, „Dod qil davri falaqdin, botdi xurshidi jahon“, deb yozadi. Hamza Munavvarqori Abdurashidxon oʻgʻlini „maʼnaviy ustoz“, „muhtaram ustozi oliy“, deb ataydi. Hamzaning ilk sheʼrlari va maqolalari mana shu gazeta va jurnallarda bosiladi. Matbuotdagi faoliyatidan tashqari Hamza „Maktab“, „Ilm ista“, „Kitob“, „Qalam“, „Oʻqi“, „Toʻgʻrisoʻz bola“, „Bolaning yomon boʻlmogʻiga sabab boʻlgan onaning jazosi“, „Hikoya“, „Toshbaqa va chayon“, „Hikoyat“ singari tarbiyaviy mazmunda boʻlgan koʻplab sheʼrlar ham yozgan[18].

Hamza shu yili „eski podsholar turmushidan“ olingan „Haqiqat kimda?“ degan „roman“ ham yozgan (bu asar oʻsha vaqtdayoq yoʻqolgan). Hamza 1905-yildan mumtoz shoirlarga ergashgan holda gʻazallar yoza boshlagan[4]. Baʼzi manbalarda esa sheʼr yozishni 1899-yildan, Furqat va Muqimiy — oʻzbek maʼnaviyatshunoslari ijodidan ilhomlanib yoza boshlagani taʼkidlanadi[17].

Hamzaning inqilob yillaridan oldingi asosiy asari tojik va oʻzbek tillarida yozilgan sheʼriy „Devon“ (1905–1914) asari vafot etganidan soʻng nashr qilingan[17]. Hamza ushbu asarni ham „Nihoniy“ taxallusi bilan yozgan. Asarga jami 214 ta sheʼr kiritilgan[4]. „Devon“ning baʼzi gʻazallarida sharqiy sheʼriyatga xos muhabbat, diniy tematika orqali maʼrifatga chaqirish kabi mavzular oʻrin egallaydi[5]. Hamzaning ilk nashrdan chiqqan asarlarida ham ushbu mavzular koʻtarilgan: „Ramazon“ (1914), „Yangi baxt“ dostoni (1915), „Zaharlangan hayot“ (1916)[17].

1914-yilda „Sadoi Turkiston“, „Sadoi Fargʻona“ kabi roʻznomalarda, „Oyna“ jurnalida maʼrifatga chorlovchi ocherk va publitsistik maqolalari chiqadi. Uning „Bidʼatmi, maʼjusiyatmi?“ (1914) ocherki shular jumlasidan edi[19].

Hamza katta yoshdagi kishilar uchun „Milliy ashulalar uchun milliy sheʼrlar majmuasi“ umumiy nomi ostida „Gul“ toʻplamlarini eʼlon qilgan (1915–1919). Hamza mazkur majmualari (8 boʻlimdan iborat) bilan oʻzbek sheʼriyatiga yangi mazmun va yangi gʻoyalar olib kirgan va ayniqsa, jadid adabiyoti taraqqiyotiga katta hissa qoʻshgan[4]. Toʻplamda Hamzaning inqilobiy-demokratik maʼnaviyatshunoslik yoʻlidan inqilob jangchisi tomon oʻtgani bilinadi[20].

Sinfiylik va partiyaviylik adabiy asarning qimmatini belgilovchi asosiy mezon hisoblangan davrlarda Hamzaning „Boy ila xizmatchi“ pyesasi butunlay qayta yozib chiqilgan. Sotsialistik realizm metodi talablari asosida „qayta tiklangan“ bu asar uzoq yillar davomida Hamza dramaturgiyasining yuksak namunasi sifatida taqdim etilib kelingan[4].

1917-yil 25-aprelda „Ulugʻ Turkiston“ roʻznomasida Hamzaning „Turkiston muxtoriyatina“ nomli sheʼri bosiladi. Unda „Toʻrt yuz yillik Romanovlar“ sulolasining taxtdan agʻdarilishi va rus-burjua demokratik inqilobining gʻalabasi haqida yozadi[19].

1903–1904-yillar oraligʻida yozilgan koʻplab asarlari 1929-yilda vafotidan keyin topilgan[16].

Hamzaning 1916- va 1920-yillarda yozilgan „Loshman fojialari“, „Fargʻona fojialari“, „Boy ila xizmatchi“ kabi asarlari yoʻqolgan. Faqat „Loshman fojialari“ning „Istibdod qurbonlari“ degan qismi va „Boy ila xizmatchi“ dramasining afishasi saqlanib qolgan. Teatrlarda qoʻyilib kelgan „Boy ila xizmatchi“ dramasini esa dramaturg Komil Yashin afishada aks etgan mazmun boʻyicha qayta tiklagan[3][21]. Bu variantning yuzaga kelishi, yaʼni muallifi tirik boʻlmagan, asl nusxasi yoʻqolgan asarning boshqa bir inson tomonidan tiklanishi jahon adabiy tajribasida koʻrilmagan hodisadir. Shoir Miraziz Aʼzam Komil Yashin Hamza ijodini targʻib qilishda qanchalik katta rol oʻynagan boʻlsa, uning ijodini buzib koʻrsatishga ham oʻz hissasini qoʻshganligini taʼkidlagan[22].

1927-yillarda „Oʻzbek xotini tilidan“, „Oʻzbek xotin-qizlariga“, „Ozod xotin-qizlar qoʻshigʻi“, „Bu kun — 8-mart“, „Xotin qizlar ovozi“, 1928-yilda esa „Hujum“, „Muborak“, „Uzilgan chechaklar“, „Tursunoy marsiyasi“ kabi sheʼrlar yozdi[15].

Musiqa

tahrir

Hamzaning qalamiga bir necha oʻnlab qoʻshiqlar mansub. Ammo musiqiy merosining barchasi ham saqlanib qolmagan. U butun Oʻzbekiston boʻylab sayohat qilib, xalq qoʻshiqlarini toʻplagan[23]. Baʼzi qoʻshiqlari 1931-yil „Fargʻona, Buxoro va Xiva qoʻshiqlari“ toʻplamidan joy olgan[24]. Qoʻshiqlarining ayrimlari taniqli oʻzbek sanʼatkorlaridan yozib olingan[17][25].

Sahna asarlari

tahrir

Hamza ijodining mazkur 2-davrida nasr va dramaturgiya sohasida ham jiddiy izlanishlar olib borgan. Uning „Yangi saodat“ (1914-yil, nashri — 1915-yil) asari ayrim olimlar tomonidan oʻzbek adabiyotidagi roman janrining ilk namunasi sifatida talqin qilinib kelingan, lekin bu asar aslida maʼrifatchilik gʻoyalari bilan sugʻorilgan qissa boʻlib, unda kambagʻal yigitning (Olimjon) ilm tufayli oilaviy baxt-saodatga erishganligi mahorat bilan tasvir etilgan[4].

Hamza 1914–1916-yillarda „Oʻch“ (1914), „Zaharli hayot yoxud Ishq qurbonlari“ (1915), „Ilm hidoyati“, „Mulla Normuhammad domlaning kufr xatosi“, „Ochlik qurbonlari“ (1916), „Muxtoriyat yoki avtonomiya“ (1917) singari kichik sahna asarlarini yozgan[4]. 1915–1916-yillarda yozgan „Feruzaxonim“, „Ilm hidoyati“, „Loshman fojiasi“ kabi qator drama va komediyalardan ayrimlarini oʻzi tuzgan truppasida sahnalashtirgan[5].

„Oʻzbek sovet adabiyoti“ning, teatrining asoschisi

tahrir

Hamza sovet mafkurasi hukmronlik qilgan davrda „oʻzbek sovet adabiyoti“ning, teatrining asoschisi sifatida koʻkka koʻtarilgan[26]. Hamza nomi bilan bogʻlanib kelingan Oʻlka sayyor drama truppasi aslida Skobilev (Fargʻona) sayyor truppasi deb atalib, unga Gʻafur Musaxonov rahbar boʻlgan. Hamza shu truppada dramaturg, rejissyor va suflyor boʻlib xizmat qilgan. Shu vaqtda u „Kim toʻgʻri?“, „Tuhmatchilar jazosi“, „Boy ila xizmatchi“, „Ishchilar hayotidan“ (1918), „Loshmon fojiasi“ (1916–1918, 3 boʻlimli), „Fargʻona fojiasi“ (1918–1920, 4 boʻlimli), „Qizil qon ichida yosh goʻdaklar“, „Mahbus toʻraning holi“ (1919) singari pyesalarni yozgan (bu asarlarning aksari yoʻqolgan). Agar Hamza „Zaharli hayot“ dramasida shu davrdagi tomoshabin didini inobatga olib, hatto fojiali holatlar tasvirida ham melodrama va sentimentalizmdan keng foydalangan boʻlsa, „Tuhmatchilar jazosi“, ayniqsa, „Boy ila xizmatchi“ singari pyesalarida realizm tomon yaqinlashgan, ammo Hamza koʻp oʻtmay, targʻibot va tashviqot yoʻnalishidagi „Pastki shoʻrolar saylovi munosabati ila yozilgʻon Choʻpcharlar“, „Pastki shoʻrolar tuzmasida saylovgʻa kirolmagan bir eshon oʻpkasiga javoban“, „Burungi saylovlar“ (1926) singari pyesa va inssenirovkalarni yozishga katta eʼtibor bergan. Hatto Sovet davlatining jahon inqilobi toʻgʻrisidagi soxta gʻoyasiga ishonib, „Jahon sarmoyasining eng oxirgi kunlari“ (1927) pyesasini yozgan. Hamza shu davrda jadidchilik gʻoyalari va jadid adabiyoti mezonlaridan uzoqlashgani sayin avval erishgan badiiyat marralarini ham boy bera boshlagan, biroq 1926-yilda Hamza oʻzbek dramaturgiyasida muayyan iz qoldirgan 2 asar: „Maysaraning ishi“ komediyasi va „Paranji sirlaridan bir lavha yoki Yallachilar ishi“ dramasini yaratgan[4]. Ushbu asarlarda oʻzbek ayolining inqilob yillaridan avvalgi hayoti haqida gapiriladi[17].

Oʻlimi

tahrir
Asosiy maqola: Hamza Hakimzoda Niyoziyning oʻlimi
 
Hamza Hakimzoda Niyoziy maqbarasi

1928-yildan unga nisbatan taʼqib va tazyiq koʻrsatila boshlaydi[7].

Shu yili Shohimardonga yuboriladi. U yerda maktab, maorif ishlari, xotin-qizlar ozodligi masalalari bilan shugʻullanadi. Moddiy va maʼnaviy qiyinchilikni boshdan kechiradi[18]. 1929-yil 18-martda[17][5] Niyoziy Shohimardonda Hazrat Ali maqbarasi poyida oʻldirilgan[27]. Hamza oʻlimi haqida tarixchilar turlicha fikr bildirgan. Ayrimlar u millatchilar va islom fundamentalistlari tomonidan toshboʻron qilib oʻldirilganligini taʼkidlashsa[28][7], yozuvchi Nabijon Boqiy Hamzaning oʻlimi haqida shunday deydi[29][30]:

…Qotillik boʻlgan, lekin qotillikni uyushtirganlar boshqa, jazolanganlar boshqa. Dindorlar jazolanadi. Dindorlarning aloqasi yoʻq. Aroq ichib, nasha chekib yurgan odam dindor boʻladimi? Ular dindan chiqib ketgan odamlar. Hamzaning oʻlimiga dindorlarning aloqasi yoʻq. Lekin oʻshanda Hamza bahonasida dindorlar mahv etilgan. Majaqlab, yanchib tashlangan…

Xotira

tahrir
 
Qoʻqon shahrida Hamza xotirasiga oʻrnatilgan haykal, hozirgacha saqlanmagan. 1975–1979-yillarga oid otkritka.

Niyoziy oʻziga xos oʻzbek adabiyotining eng muhim ilk namoyandalaridan biridir. U birinchi oʻzbek dramaturgi, zamonaviy oʻzbek musiqa shakllarining asoschisi, shuningdek, oʻzbek sotsrealizmining asoschisi hisoblanadi[31].

Hamza haqida doston (Oybekning asari, 1948), roman (Komil Yashinning asari, 1989), teatr spektakli (Komil Yashin va A. Umariy asari, 1941), hujjatli filmlar (ssenariy muallifi Laziz Qayumov, rejissyor N. Otaullayeva, 1960) yaratilgan. Shuningdek, 1961-yilda rejissyor Zohid Sobitov Komil Yashinning shu nomli pyesasi asosida shoir hayoti haqida „Hamza“ badiiy filmini suratga olgan. 1965-yilda oʻzbek teatrining tugʻilishi haqida „Momaqaldiroqda tugʻilganlar“ badiiy filmi suratga olindi, uning bosh qahramoni Hamza Niyoziy prototipi boʻlgan[16].

Hamza ijodi bilan Oʻzbekiston Milliy universiteti professori Laziz Qayumov beri shugʻullangan[4]. Shuningdek, 1977–1984-yillarda Hamza Hakimzoda Niyoziy hayotiga bagʻishlangan rejissyor Shuhrat Abbosovning „Olovli yoʻllar“ kinoromani tasvirga olinadi[32]. Ushbu kinoroman Komil Yashinning „Hamza“ asariga asoslangan boʻlim, umumiy 5 ta filmdan iborat. Filmda bosh rolni Oʻzbekiston xalq artisti Oʻlmas Alixoʻjayev ijro etgan[18][33].

Niyoziy 1926-yilning 27-fevralida[34] birinchilardan boʻlib Oʻzbekiston SSR xalq yozuvchisi unvoniga sazovor boʻldi[17][35].

1929-yilda Toshkent koʻchalaridan biriga Hamza nomi berilgan[36].

1931-yilda Toshkentdagi Oʻzbek Davlat akademik drama teatriga Hamza nomi berildi. Qoʻqon shahar oʻzbek drama teatri va Namangan davlat pedagogika institutiga ham Hamza nomi berilgan[16].

Uning xotirasini abadiylashtirish maqsadida 1967-yilda Oʻzbekiston Kompartiyasi Markaziy Qoʻmitasi adabiyot, sanʼat va meʼmorchilik sohasidagi ulkan yutuqlarni eʼtirof etish maqsadida Hamza nomidagi Oʻzbekiston SSR Davlat mukofotini taʼsis etdi[37]. Oʻzbekistondagi koʻplab muassasalar, jumladan, Toshkent metropoliteni bekati, uchta teatr, shirkat xoʻjaliklari, bir qancha maktab va koʻchalar uning nomi bilan atalgan. Qoʻqonda Niyoziyning ikkita muzeyi bor[38]. Ushbu muzeylardan biri 1959-yil ochilgan[16][39]. 1968-yilda Toshkent shahrining yangi tashkil etilgan tumani Hamza sharafiga nomlangan[16].

 
Niyoziy tavalludining 90 yilligiga atalgan SSSR pochta konverti.
 
SSSRda 1989-yil Hamzaning 100 yilligiga bagʻishlab zarb qilingan esdalik tanga

1979-yilda Niyoziy tavalludining 90 yilligiga bagʻishlangan SSSR pochta konverti, 1989-yilda Niyoziy tavalludining 100 yilligiga portreti tushirilgan SSSRning pochta markasi va 1 rubllik esdalik tangalari[40][41][42] chiqarilgan. Olay tizmasining dovoni Hamza nomi bilan atalgan. Shoir oʻldirilgan Shohimardonda uning qabri bilan birga maqbara barpo etilgan[43]. Sovet davrida 1990-yillarda buzib tashlangan maqbara yonida Hamza haykali oʻrnatilgan[16].

Hamza sharafiga 1982-yili Rossiyaning Navashino shahrida kema ishlab chiqarilgan[44].

Shohimardonda Fargʻona viloyati oʻlkashunoslik muzeyining Shohimardon boʻlimi mavjud. Muzey Hamza tavalludining 100 yillik yubileyi kunlari ochilgan[45].

2014-yil Oʻzbekiston milliy kutubxonasida Hamza tavalludining 125 yilligi munosabati bilan koʻrgazma tashkil etilgan[46].

2019-yil 26-mart kuni Oʻzbekiston Fanlar akademiyasi Oʻzbek tili, adabiyoti va folklori instituti hamda Oʻzbekiston Yozuvchilar uyushmasi bilan hamkorlikda Hamza Hakimzoda Niyoziyning 130 yilligi munosabati bilan ilmiy-nazariy anjuman boʻlib oʻtgan. Unda taniqli adabiyotshunos olimlar, akademiklar, yozuvchilar hamda yosh tadqiqotchilar ishtirok etishgan[47].

2022-yil[48] yozuvchi Nabijon Boqiyning Niyoziy hayoti haqidagi „Qizil toshboʻron“ kitobi chop etiladi[29][30].

Hamza nomining olib tashlanishi

tahrir

1990-yillar boshida Toshkent tibbiyot instituti binosi ro‘parasida joylashgan Niyoziy haykali buzib tashlandi[9]. Shu yili Hamza koʻchasi nomi „Zarqaynar“ nomiga oʻzgartirildi[49]. 1991-yilda Oʻzbekiston mustaqillikka erishgach, Hamzaning sovet targʻibotchisi sifatidagi faoliyatining ahamiyati qayta koʻrib chiqildi[50] va shu yili Hamza nomidagi mukofot bekor qilindi.

Oʻzbekiston respublikasi birinchi prezidenti Islom Karimovning 2001-yil 21-sentyabrdagi farmoniga asosan Hamza nomidagi Oʻzbek davlat akademik drama teatrining nomi Oʻzbek Milliy akademik drama teatri nomiga oʻzgartildi[51]. 2012-yilda Hamza shahri nomi Tinchlik nomiga oʻzgartirildi[52][50]. 2014-yil 29-avgustda Toshkent shahrining Hamza tumani „Yashnobod tumani“ deb oʻzgartirildi[53][54][55]. 2015-yili Toshkent shahar hokimligining 2015-yil 16-iyundagi qarori bilan „Hamza“ metro bekati nomi „Novza“ga oʻzgartirildi[56].

Oilasi

tahrir

Otasi Ibn Yamin Niyoz oʻgʻli (1840–1922) oʻzbek, tojik, fors tillarini bilar[16], adabiyotga qiziqar edi. 16 yoshida dehqonchilikni tashlab, Buxoroga borib, eskicha xalq shifokori boʻlib qaytgan. Rus shifokorlari bilan aloqada boʻlgan va yangi tibbiyot amaliyotlarini oʻrgangan[57]. Buxoroga qaytganida Hamzaning onasi Jahonbibi Rabiboy qiziga (1858–1903) uylangan[58]. Jahonbibi tabib ham boʻlgan[4]. Hamza Komilaxon ismli qizga uylanadi. Ularning Abbosxon ismli oʻgʻli boʻlishgan[59]

Yana qarang

tahrir

Manbalar

tahrir
  1. ↑ "Hamza Hakimzoda Niyoziy" (uz). Ensiklopedik lugʻat. 2. Toshkent: Oʻzbek sovet ensiklopediyasi. 1990. p. 515. 5-89890-018-7. 
  2. ↑ Mirbadaleva, A. S.. "Гафур Гулям (Gafur Gulyam)". in A. M. Prokhorov (ru). Great Soviet Encyclopedia. Moscow: Soviet Encyclopedia. http://bse.sci-lib.com/article008815.html. Qaraldi: 22 June 2020. 
  3. ↑ 3,0 3,1 „Hamza – yangi o‘zbek adabiyoti asoschilaridan birimi?“. Daryo.uz (2018-yil 25-fevral). Qaraldi: 2023-yil 17-avgust.
  4. ↑ 4,00 4,01 4,02 4,03 4,04 4,05 4,06 4,07 4,08 4,09 4,10 4,11 4,12 4,13 4,14 4,15 4,16 „Hamza Hakimzoda Niyoziy“, . Toshkent: „Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi“ Davlat ilmiy nashriyoti, 2000—2006. 
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 5,5 5,6 5,7 „Hamza Hakimzoda Niyoziy (1889-1929)“. bilimlar.uz.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 „Hamza Hakimzoda Niyoziy (1889-1929)“. milliycha.uz (2021-yil 9-noyabr). Qaraldi: 2023-yil 8-avgust.
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 Malcolmson, Scott. Empire's Edge: Travels in South-Eastern Europe, Turkey and Central Asia. Verso, 1995 — 212–219-bet. 
  8. ↑ Karimov, Naim „Hamza Hakimzoda Niyoziy (1889-1929)“ (uz). Ziyouz. Qaraldi: 2014-yil 9-dekabr.
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 „Хамза. Неистовый певец войны с басмачеством“. topwar.ru (2016-yil 15-yanvar). Qaraldi: 2023-yil 30-avgust.
  10. ↑ „Ziyo istagan qalblar uchun! - Hamza Hakimzoda Niyoziy (1889-1929)“. ziyouz.com. Qaraldi: 2023-yil 30-avgust.
  11. ↑ „Hamza“,   Oʻzbek sovet ensiklopediyasi: 14-jild (Qavchin — Huquq). Toshkent: „Oʻzbek sovet ensiklopediyasi“ Bosh redaksiyasi, 1980 — 648-bet. 
  12. ↑ „Hamza Hakimzoda Niyoziyning ijodiy faoliyati.“. Qaraldi: 2023-yil 17-avgust.
  13. ↑ „Hamza Hakimzoda Niyoziy haqida. Hamza hayot va ijodi“. ilmlar.uz.
  14. ↑ „“Xalq so‘zi” Hamzani yana toshbo‘ron qildi“. Ozodlik.org (2014-yil 28-avgust). Qaraldi: 2023-yil 8-avgust.
  15. ↑ 15,0 15,1 „Qayu millatda maktab oʻlmasa, beshak xarob oʻlgay...“. yuz.uz (2023-yil 6-mart). Qaraldi: 2023-yil 26-avgust.
  16. ↑ 16,0 16,1 16,2 16,3 16,4 16,5 16,6 16,7 16,8 „Хамза Хакимзаде Ниязи — биография“. uz.sputniknews.ru (2023-yil 23-fevral). Qaraldi: 2023-yil 17-avgust.
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 17,3 17,4 17,5 17,6 17,7 „Hamza Hakimzoda Niyoziy“. arboblar.uz. Qaraldi: 2023-yil 17-sentyabr.
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 18,3 „Hamza hayoti va ijodi“. oz.sputniknews.uz (2023-yil 25-fevral). Qaraldi: 2023-yil 8-avgust.
  19. ↑ 19,0 19,1 „Ҳамза Ҳакимзода Ниёзий (1889-1929)“. adabiyot.islamonline.uz. Qaraldi: 2023-yil 26-avgust.
  20. ↑ „Hamza Hakimzoda Niyoziy“. arboblar.uz.
  21. ↑ „Ulug‘bek Hamdam. Hamza – yangi o‘zbek adabiyoti asoschilaridan birimi?“. kh-davron.uz (2018-yil 17-mart). Qaraldi: 2023-yil 17-avgust.
  22. ↑ „SUVON MELIYEV. “BOY ILA XIZMATCHI” YOKI TIKLANGAN NUSXA MUAMMOSI (1989)“ (2014-yil 3-dekabr). Qaraldi: 2023-yil 30-avgust.
  23. ↑ „Родился узбекский поэт и просветитель Хамза Ниязи“. eurasia.expert (2023-yil 6-mart). Qaraldi: 2023-yil 26-avgust.
  24. ↑ „Проделки Майсары“. Goodreads.com. Qaraldi: 2023-yil 17-avgust.
  25. ↑ „Наша память. Наша надежда. Ко дню рождения Хамза Хакимзоде Ниязи“ (ruscha). nuz.uz (2021-yil 6-mart). 2023-yil 26-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 26-avgust.
  26. ↑ Камариддин Артыков. „Наша память. Наша надежда - Новости Узбекистана сегодня: nuz.uz“ (2018-yil 7-mart). Qaraldi: 2023-yil 26-avgust.[sayt ishlamaydi]
  27. ↑ „Shohimardon manzaralari. Safar taassurotlari“ (2017-yil 17-iyul). Qaraldi: 2023-yil 8-avgust.
  28. ↑ „MUTLAQO MAXFIY SUD MATERIALLARI: Hamzaning sirli o‘limi haqida...“. aniq.uz (2020-yil 17-fevral). Qaraldi: 2023-yil 30-avgust.
  29. ↑ 29,0 29,1 „“Hamzani tosh bilan urib, majaqlab o‘ldirishgan” — yozuvchi Nabijon Boqiy“ (2022-yil 3-noyabr). Qaraldi: 2023-yil 26-avgust.
  30. ↑ 30,0 30,1 „«Hamza bahonasida dindorlar mahv etilgan» — «Qizil toshbo‘ron» kitobi tarixiy mavzudagi eng yaxshi nashr deb topildi“ (2022-yil 6-noyabr). Qaraldi: 2023-yil 26-avgust.
  31. ↑ Ivanov, S. N.. "Хамза Хакимзаде Ниязи (Khamza Khakimzade Niyazi)". in A. M. Prokhorov (ru). Great Soviet Encyclopedia. Moscow: Soviet Encyclopedia. http://bse.sci-lib.com/article118296.html. Qaraldi: 22 June 2020. 
  32. ↑ „Ўзбекистонда энди тақиқ навбати Ҳамзага келдими?“. bbc.com (2014-yil 25-avgust). Qaraldi: 2023-yil 26-avgust.
  33. ↑ „Снятие паранджи. Хамза Хакимзаде Ниязи“ (2019-yil 11-mart). Qaraldi: 2023-yil 26-avgust.
  34. ↑ „Hamza Hakimzoda Niyoziy (1889-1929)“. savol-javob.com. Qaraldi: 2023-yil 17-avgust.
  35. ↑ „Ҳамза Ҳакимзода Ниёзий (1889-1929)“. savol-javob.com. Qaraldi: 2023-yil 26-avgust.
  36. ↑ Toshkent. Ensiklopediya, 2009-yil. 
  37. ↑ Zufarov, Komiljon, ed (1980). "Hamza Hakimzoda Niyoziy State Prize of the Uzbek SSR" (uz). Oʻzbek sovet ensiklopediyasi. 14. Toshkent: Oʻzbek sovet ensiklopediyasi. 367 b. 
  38. ↑ „HAMZA HAKIMZODA NIYOZIY UY-MUZEYI - Qo'qonda“ (2021-yil 24-may). Qaraldi: 2023-yil 8-avgust.
  39. ↑ „Дом-музей Хамзы, Коканд“. advantour.com. Qaraldi: 2023-yil 17-avgust.
  40. ↑ „1 rubel 1989 - Hamza Hakimzade Niyazi writer“. numisnumismatics.com (2022-yil 15-yanvar). Qaraldi: 2023-yil 17-avgust.
  41. ↑ „E-auction 323-240000 - fwo_521080 - RUSSIA - USSR 1 Rouble BE (Proof) 100e anniversaire de la naissance du poète ouzbek Hamza Hakimzade Niyazi 1989“. cgbfr.net. Qaraldi: 2023-yil 17-avgust.
  42. ↑ „Настольная медаль «90 лет со дня рождения Хамзы Хаким-заде Ниязи»“. Каталог Советский знак. sovietznak.ru. Qaraldi: 2023-yil 17-avgust.
  43. ↑ „Мавзолей и могила Хамзы Ниязи Хакимзаде“. tourister.ru. Qaraldi: 2023-yil 17-avgust.
  44. ↑ „Dunyo ummonlari bo‘ylab suzgan o‘zbek kemalari (foto)“ (2021-yil 29-aprel). Qaraldi: 2023-yil 8-avgust.
  45. ↑ „Shohimardon manzaralari. Safar taassurotlari“. kun.uz (2017-yil 17-iyul). Qaraldi: 2023-yil 8-iyul.
  46. ↑ „O’zekiston Milliy kutubxonasida Hamza Hakimzoda Niyoziyning 125 yilligi munosabati bilan kitob ko’rgazmasi tashkil etildi“. old.natlib.uz. Qaraldi: 2023-yil 17-avgust.
  47. ↑ „Hamza Hakimzoda Niyoziy tavalludiga bag‘ishlangan anjuman“. academy.uz. Qaraldi: 2023-yil 8-avgust.
  48. ↑ „Nabijon Boqiy: Qizil toshbo'ron“. Asaxiy.uz. Qaraldi: 2023-yil 26-avgust.
  49. ↑ Toshkent. Ensiklopediya, 2009-yil. 
  50. ↑ 50,0 50,1 „1929 год. Убийство Хамзы Хакимзаде...“. sandinist.livejournal.com (2020-yil 19-mart). Qaraldi: 2023-yil 26-avgust.
  51. ↑ „HAMZA NOMIDAGI O‘ZBEK DAVLAT AKADEMIK DRAMA TEATRIGA “MILLIY TEATR” MAQOMINI BERISH TO‘G‘RISIDA“. lex.uz (2001-yil 21-sentyabr). Qaraldi: 2023-yil 8-avgust.
  52. ↑ Камариддин Артуа. „Хамза-Хакимзода Ниёзий — родитель, прародитель узбекского профессионального театра“. mytashkent.uz (2017-yil 23-may). Qaraldi: 2023-yil 17-avgust.
  53. ↑ „Постановление Законодательной палаты Олий Мажлиса №907-II от 06.06.2014 «О переименовании Хамзинского района города Ташкента»“.
  54. ↑ „Постановление Сената Олий Мажлиса №ПС-441-II от 29.08.2014 «О переименовании Хамзинского района города Ташкента»“.
  55. ↑ „Ҳамза тумани номини ўзгартириш давлатга қанчага тушади?“. bbc.com (2014-yil 29-avgust). Qaraldi: 2023-yil 26-avgust.
  56. ↑ „Toshkent metropolitenining “Hamza” va “Habib Abdullayev” bekatlari nomi o‘zgardi“ (2015-yil 16-iyun). Qaraldi: 2023-yil 8-avgust.
  57. ↑ „“Shohimardon”: Forging a link in the Chain of Soviet Uzbek literary orthodoxy“. tandfonline.com (2007-yil 17-sentyabr). Qaraldi: 2023-yil 29-avgust.
  58. ↑ „Hamza Hakimzoda Niyoziy. Tarjimai hol & Ulug’bek Dolimov. Hamza Hakimzoda Niyoziy & Toshkentga sayohat. Spektakl“ (2019-yil 5-mart). Qaraldi: 2023-yil 8-avgust.
  59. ↑ „Наим Каримов. Ҳамзани ким ўлдирган ёхуд Шоҳимардоннинг қора баҳори (1991) - www.ziyouz.uz“. ziyouz.uz (2022-yil 16-mart). Qaraldi: 2023-yil 30-avgust.

Qoʻshimcha oʻqish uchun

tahrir

Havolalar

tahrir 



"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Hamza_Hakimzoda_Niyoziy&oldid=5248813" dan olindi