Portugaliya imperiyasi

Portugaliya imperiyasi (portugalcha: Império Português), shuningdek, tarixda Portugaliya mustamlakachi imperiyasi (Império Colonial Português) deb yuritilgan ushbu davlat hozirgi Portugaliyadan tashqari dunyoning katta qismlarida joylashgan bir qancha mustamlakalarni oʻz ichiga olgan. Ushbu imperiya Yevropadagi eng uzun umr koʻrgan davlatlardan biri boʻlib, 1415-yil Shimoliy Afrikadagi Sueta urushidan to 1999-yil Makao suverenitetining Xitoyga topshirilguniga qadar qariyb olti asr tarixda mavjud boʻlgan. Imperiyaga XV asrda asos solingan boʻlib, XVI asr boshidan Shimoliy va Janubiy Amerika, Afrika, Osiyo va Okeaniyaning turli mintaqalariga oʻz hududini kengaytirib borgan.

Portugaliya imperiyasi portugalcha: Império Português
↓ 1415 — 1999 ↓
Bayroq Gerb
Madhiya Hymno Patriótico (1808—1826) Vatanparvarlik madhiyasi Hino da Carta (1826—1910) "Nizom madhiyasi" A Portuguesa (1910—1999) "Portugaliya madhiyasi"
Bir vaqtlar Portugaliya imperiyasi hududlari boʻlgan dunyoning xaritasi
Poytaxti	Lissabon (1415-1808) Rio-de-Janeyro (1808-1821) Lissabon (1821-1999)
Til(lar)i	Portugal tili
Dini	Rim katolik cherkovi (Rasmiy)
Pul birligi	Dineyro Portugal reali
Maydoni	10 400 000 km² (1815-yil)
Boshqaruv shakli	Mutlaq monarxiya (1139–1822; 1823–26; 1828–34) Konstitutsiyaviy monarxiya (1822–1823; 1826–28; 1834–1910) Parlamentar respublika (1910-1926) Korporativ respublika (1926-1974) Demokratik parlamentar respublika (1974-1999)
Monarx
- 1415—1433(ilk)	João I
- 1908—1910 (soʻngi)	Manuel II
Prezident
- 1911—1915 (ilk)	Manuel de Arriaga
- 1996—1999 (soʻngi)	Jorge Sampaio
Bosh vazir
- 1834—1835 (ilk)	Pedro de Sousa Holstein
- 1995—1999 (soʻngi)	António Guterres
Tarix
-  1415	Seuta jangi
-  1498	Portugaliyaliklarning Hindistonga boradigan dengiz yoʻlini kashf qilishlari
-  1500	Braziliya koloniyasi
-  1580—1640	Iberiya ittifoqi
-  1588—1654	Niderland–portugal urushi
-  1640—1668	Portugaliya mustaqillik urushi
-  1822	Braziliya mustaqilligi
-  1961	Hindistondagi provinsiya yoʻqotilishi
-  1961—1974	Portugaliya koloniya urushlari
-  1974—1975	Chinnigullar inqilobi
Oʻtmishdagilar: Vorislar: Portugaliya qirolligi Indeyslar Kongo qirolligi Mutapa qirolligi Kilwa sultonligi Maravi Kaabu Min (sulola) Gujorat sultonligi Flag of the Gujarat Sultanate.svg Kotte qirolligi Jaffna qirolligi Malakka sultonligi Birinchi Portugaliya respublikasi Braziliya imperiyasi Angola Xalq Respublikasi Mozambik Xalq Respublikasi Gvineya-Bisau Kabo-Verde San-Tome va Prinsipi Sharqiy Timor Makao Ozod Dadra va Nagar Haveli Goa, Daman va Diu Niderlandiya Seyloni

Portugaliya imperiyasi Buyuk geografik kashfiyotlar davrida paydo boʻldi va Portugaliya qirolligining kuch va qudrati natijasida dunyoning koʻp qismlarini oʻziga boʻysundira oldi. Portugal dengizchilari 1418—1419-yillarda kartografiya va dengiz texnologiyasidagi soʻnggi yutuqlardan foydalangan holda ziravorlar savdosi va mustamlaka hududlar topish uchun yangi dengiz yoʻllarini topish maqsadida

qirgʻoqlarini va Atlantika okeani arxipelaglarini tadqiq qilishni boshladilar. 1488-yilda Bartolomeu Dias Yaxshi umid burnini aylanib chiqdi va 1498-yilda Vasco da Gama Hindistonga yetib keldi. 1500-yilda Pedro Alvares Kabral boshchiligida Braziliya qirgʻoqlari kashf etildi.

Keyingi oʻn yilliklar davomida portugal dengizchilari Sharqiy Osiyo qirgʻoqlari va orollarini oʻrganishni davom ettirdilar, qalʼalar barpo etdilar. 1571-yilga kelib, Afrika, Yaqin Sharq, Hindiston va Janubiy Osiyo qirgʻoqlari boʻylab Lissabonni Nagasaki bilan bogʻlagan bir qator dengiz postlari vujudga keltirildi. Ushbu savdo tarmogʻi va mustamlakalardagi savdo Portugaliyaning jon boshiga toʻgʻri keladigan daromadining beshdan bir qismini tashkil etib, Portugaliya iqtisodiy oʻsishiga (1500—1800) sezilarli ijobiy taʼsir koʻrsatdi.

1580-yilda Ispaniya qiroli Filipp II Portugaliya qirolligi tojini qoʻlga kiritganidan soʻng, keyinchalik tarixshunoslikda Iberiya ittifoqi nomi bilan atalgan Ispaniya va Portugaliya oʻrtasida 60 yillik ittifoq boshlandi. Ispaniya qiroli bir vaqtning oʻzida Portugaliya qiroli boʻlgani sababli, Portugaliya koloniyalari Ispaniyaga dushman boʻlgan uchta Yevropa kuchlari: Gollandiya Respublikasi, Angliya va Fransiya tomonidan koʻplab hujumlarga uchradi. Aholisi boshqalarga nisbatan kamroq boʻlgan Portugaliya oʻzining haddan tashqari kengaytirilgan savdo tarmogʻini samarali himoya qila olmadi va imperiya asta-sekin tanazzulga yuz tuta boshladi. Oxir-oqibat, Braziliya, imperiya ikkinchi davrining (1663—1825) eng qiymatli mustamlakasi, XIX asrning boshlarida Amerika qitʼasini qamrab olgan mustaqillik harakati toʻlqini natijasida 1822-yil Portugaliyadan mustaqil alohida davlatga aylandi.

Imperiyaning uchinchi davri 1820-yillarda Braziliya mustaqillikka erishgandan keyin portugal mustamlakachiligining yakuniy bosqichini qamrab oladi. Shu vaqtlarga kelib Afrika qirgʻoqlari, Portugaliya Timori, Portugaliya Hindistoni va Portugaliya Makaosida plantatsiya xoʻjaliklari kamaytirildi. 1890-yildagi Britaniya ultimatumi Afrikadagi portugal ambitsiyalarining qisqarishiga olib keldi.

Tarix

Boshlangʻich tarix (1139—1415)

1415-yilda Seutaning zabt etilishiga Navigator Genrix boshchilik qilgan va Portugaliya imperiyasiga asos solgan.

Portugaliya qirolligiga rekonkista, yaʼni Pireney yarim orolining Al-Andalus arablaridan asta-sekin qaytarib olinishi vaqtida asos solingan. 1139-yilda oʻzini alohida qirollik sifatida eʼlon qilgandan soʻng, Portugaliya 1249-yilda Algarvega qadar yetib borib, Al-Andalus hududini qayta bosib olishni deyarli yakunladi, ammo 1411-yilda Aylon shartnomasi imzolanmaguncha uning mustaqilligi qoʻshni Kastiliya tomonidan tahdid ostida qoldi.

Suverenitetiga ega boʻlgan va boshqa Yevropa davlatlari urushlariga qatnashmagan Portugaliya eʼtiborini chet hududlarga va Shimoliy Afrikaning musulmon yerlariga boʻladigan harbiy ekspeditsiyaga qaratdi. Portugallarning Shimoliy Afrikadagi Mariniy sultonligiga (hozirgi Marokash) hujum qilishlari uchun bir nechta ehtimoliy sabablar bor edi. Avvalo bu hujum islomga qarshi xristian salib yurishini davom ettirish imkoniyati sifatida qaraldi, harbiy sinfga jang maydonida shon-shuhrat va urush oʻljalarini vaʼda qildi va nihoyat, bu Portugaliya savdosini kengaytirish va Portugaliyaning iqtisodiy tanazzulini hal qilish imkoniyati edi.

1415-yilda Shimoliy Afrikaning Oʻrta yer dengizi boʻyida joylashgan strategik ahamiyatga ega, Sahroi Kabirdagi oltin va qul savdosining asosiy portlaridan biri boʻlgan musulmon shahri Seutaga hujum qilindi. Seuta egallanishi harbiy muvafaqqiyat edi va Portugaliyaning Pireney yarim orolidan tashqariga kengayishidagi dastlabki qadamlardan biri boʻldi. Ammo tez orada shaharni qamal qilgan musulmon kuchlariga qarshi himoya qilish Portugallarga qimmatga tushdi.

Birinchi imperiya (1415—1663)

Portugaliya bu davrda Atlantika okeanida yangi yerlarni kashf etish bilan mashgʻul boʻldi. Ushbu siyosatning asosiy tarafdori Seutani qoʻlga kiritishda ishtirok etgan va 1460-yilda vafotigacha Portugaliyaning dengiz tadqiqotlarini targʻib qilish va moliyalashda yetakchi rol oʻynagan Navigator Infante Dom Genri edi. Oʻsha paytlarda yevropaliklar Afrika qirgʻogʻidagi Cape Bojadordan keyin nima borligini bilishmagan. Genri Afrikadagi musulmonlar hududi qanchalik kengayganini va dengiz orqali Osiyoga yetib borish mumkinmi yoki yoʻqligini bilishni istardi. Uning homiyligi ostida tez orada Atlantika okeanidagi Madeyra (1419) va Azor orollariga (1427) yetib keldi va Portugaliya eksport qilish uchun bugʻdoy ishlab chiqara boshladi.

  Pêro da Covilhã va Afonso de Paivaning 1487–1488-yillardagi Adenga umumiy yoʻli (yashil)

  Covilhãning 1489–1490-yillardagi yoʻli (apelsin rang)

  Covilhãning 1490–1530-yillardagi Efiopiyaga sayohati (koʻk)

  Vasco da Gamaning 1497–1499-yildagi sayohati (qora)

Portugallarning asosiy maqsadi mustamlakachilik yoki bosqinchilik emas, balki savdo edi. Tez orada uning kemalari Yevropa bozoriga qimmatbaho oltin, fil suyagi, qalampir, paxta, shakar va qullarni olib kelishni boshladi. Qul savdosi, masalan, Lissabonda bir necha oʻnlab savdogarlar tomonidan amalga oshirilgan. Savdo yoʻllarini kengaytirish jarayonida portugal dengiz sayyohlari Afrikaning nomaʼlum qismlarini xaritaga tushirishdi va Hind okeanini oʻrganishni boshladilar. Pero de Kovilho 1487-yilda Hindistonga arab va hindlar bilan birga ekspedidtsiya uyushtirishga harakat qildi va Efiopiyaga yetib bordi. Uning maʼruzasi Lissabonda qiziqish bilan qarshilandi.

Afrika qirgʻoqlari boʻylab dastlabki sayohatlar

1443-yilda Genrixning ukasi va qirollikning muvaqqat podshohi Infante Dom Pedro Genrixga Cape Bojador janubidagi yerlarda urush va savdo ishlarini boshqarishni topshirdi. Keyinchalik papalikning Dum Diversas va Romanus Pontifex qarorlari bilan yangi ochilgan yerlarda yakkahokimlik Portugaliyaga berilgan. Yangi yerlarning kashf etilishini tezlashtirgan katta muvaffaqiyat XV asrning oʻrtalarida Yevropada oʻsha paytda boshqa kemalarga qaraganda shamolga qarshi yuradigan karavellaning joriy etilishi edi. Ushbu yangi dengiz texnologiyasidan foydalangan holda, portugal dengizchilari har yili oʻrtacha bir darajaga koʻtarilib, janubiy kengliklarga yetib borishdi. Portugallar 1445-yilda Senegal va Kabo-Verde yarim oroliga kelishdi.

Lázaro Luisning Gʻarbiy Afrika xaritasi (1563). São Jorge da Minaning Gʻarbiy Afrikadagi qalʼa rasmi

Xorijdagi birinchi faktoriya savdo posti 1445-yilda Mavritaniya sohilidagi Arguin orolida musulmon savdogarlarni jalb qilish va Shimoliy Afrikada dengiz sayohatlari yoʻnalishlarida biznesni monopollashtirish uchun tashkil etilgan. 1446-yilda Alvaro Fernandes deyarli hozirgi Syerra-Leonega qadar bosib oldi va 1460-yillarda Gvineya koʻrfaziga yetib bordi. Kabo-Verde orollari 1456-yilda kashf etilgan va 1462-yilda portugallar tomonidan egallangan.

Portugallar 1455-yilda Madeyrada shakarqamishning kengayishi natijasida Sitsiliya va Genuyalik maslahatchilar yordami bilan Yevropada kam uchraydigan shirin tuzni ishlab chiqarishni boshladi. Qullar ayovsiz ishlatilgan va Madeyrada chetdan olib kelingan qullarning ulushi XVI asrga kelib umumiy aholining 10 % ga yetgan. 1480-yilga kelib Antverpenda Madeyra shakar savdosi bilan shugʻullanadigan yetmishta kema bor edi. 1490-yillarga kelib Madeyra shakar ishlab chiqarish boʻyicha Kiprni ortda qoldirdi. Bartolomeo Markionni kabi shakar savdogarlarining muvaffaqiyati kelajakdagi sayohatlarga sarmoya kiritishga yordam berdi.

1469-yilda shahzoda Genrix vafotidan soʻng va afrikadagi tadqiqotlarning arzimas daromadi natijasida qirol Afonso V Gvineya koʻrfazining bir qismida savdo yuritish huquqini savdogar Fernao Gomesga berdi. Besh yil davomida har yili qirgʻoq boʻylab 100 milya (160 km)ni tadqiq qilgan Gomes Gvineya koʻrfazidagi orollarni, jumladan San-Tome va Prinsipi orollarini kashf etdi va mahalliy aholi oʻrtasida gullab-yashnayotgan allyuvial oltin savdosini topdi, arab va berber bilan uchrashdi. Elmina va Portugaliya oʻrtasidagi savdo oʻn yil davomida oʻsdi. Kastiliya merosxoʻrligi urushi paytida Kastiliya floti ushbu daromadli savdoni nazorat ostiga olishga harakat qildi, ammo 1478-yilgi Gvineya jangida qatʼiy magʻlubiyatga uchradi, bu esa portugallarning ushbu hududdagi nazoratini mustahkam oʻrnatdi. 1473-yilda Fernao Gomes Ekvatorni va 1482-yilda Kongo daryosini Diogo Kao boshchligidagi dengizchilar kesib oʻtdi. Aynan shu ekspeditsiya paytida portugallar birinchi marta Kongo qirolligiga duch kelishdi va u bilan tez orada yaxshi aloqalar oʻrnatildi. 1485—1486-yillarda Cão hozirgi Namibiya hududiga kiruvchi Keyp Krossga ekspeditsiyasini davom ettirdi.

Marokashdagi portugal mulklari (1415-1769)

1488-yilda Bartolomeu Dias Afrikaning janubiy chekkasida joylashgan Yaxshi umid burnini aylanib chiqdi va bu Ptolemey davridan beri Hind okeani quruqlikka tutashmagan degan qarashning notoʻgʻri ekanligini isbotladi.

Bir vaqtning oʻzida quruqlik orqali ekspeditsiyasini davom ettirgan Pero da Kovilha Efiopiyaga yetib bordi va Hindistonga dengiz yoʻli kashf etilishiga juda yaqin keldi. Portugaliyaliklar Afrika qirgʻoqlarini oʻrganar ekanlar, ular oʻzlarining daʼvolarini koʻrsatuvchi Portugaliya gerbi bilan oʻyilgan bir qator tosh xochlarni qoldirdilar, qalʼalar va savdo markazlarini qurdilar. Ular asosan qul va oltin savdosi bilan shugʻullandilar. Portugaliya bir asrdan koʻproq vaqt davomida Afrikaning dengiz orqali qul savdosi boʻyicha yakkahukmronlikka ega boʻlib, har yili 800 ga yaqin qullarni olib ketishgan. Ularning aksariyati Portugaliya poytaxti Lissabonga olib kelingan va oʻsha davrda poytaxtda qora tanli afrikaliklar aholining 10 foizini tashkil qilgani taxmin qilinadi.

Tordesillas shartnomasi (1494)

1492-yilda Christopher Columbusning Ispaniya uchun Osiyo deb taxmin qilinlagan Yangi dunyoni kashf etishi ispanlar va portugallar oʻrtasida tortishuvlarga olib keldi. Ular oxir-oqibat 1494-yilda Tordesillas shartnomasi orqali oʻzaro Yevropadan chetda boʻlgan Yangi dunyoni taqsimlab olishdi. Biroq, oʻsha paytda uzunlikni toʻgʻri oʻlchash imkoni boʻlmagani uchun, aniq chegara ikki davlat tomonidan 1777-yilgacha bahsli boʻlib kelgan.

Portugallar Diasning Yaxshi umid burniga qilgan sayohatini davom ettirish uchun nega toʻqqiz yil kutishganini aniqlash tarixchilar orasida bahsli hisoblanadi. Ularning taxminiga koʻra sirli ekspeditsiyalar davom ettirilgan. Portugaliyaning Osiyoga dengiz yoʻlini topishdek koʻp yillik maqsadiga nihoyat Vasco da Gama qoʻmondonligidagi ulkan ekspeditsiya aʼzolari erishdi.

Portugallarning Hind okeaniga kirishi

Vasco da Gama ekspeditsiyasi aʼzolari 1497-yilda Portugaliyani tark etib, Keypni aylanib oʻtib va Sharqiy Afrika qirgʻoqlari boʻylab davom etdi. U yerda mahalliy dengizchilar ularni Hind okeani orqali 1498-yil may oyida Kalikutga boshlab borishdi. Shu tarzda dengiz orqali Hindistonga yangi yoʻl kashf etildi. Hindistonga ikkinchi ekspeditsiyani Kabral boshchiligida dengizchilar amalga oshirishdi. Ular ham Atlantika okeani orqali Hindistonga dengiz yoʻlini ochishni maqsad qilishgan edi. Ammo 1500-yilda Braziliya qirgʻoqlariga borib tushishdi va shunday qilib Braziliya kashf etildi. Bu, ehtimol, tasodifiy kashfiyotdir, ammo taxminlarga koʻra, portugaliyaliklar Braziliyaning mavjudligini yashirincha bilishgan va u Tordesilyas chizigʻida joylashgan. Kabral Portugaliya qiroliga ushbu yangi hududlarni Portugaliya mulkiga aylantirishni tavsiya qildi va 1501-yil va 1503-yillarda ikkita yangi ekspeditsiyalarni amalga oshirdi. Ushbu hududda katta miqdorda oʻrmon va chakalakzorlar topildi, ammo oltin va kumush topilmaganligi portugallarni eʼtiborini yana Hindistonga qaratishiga sabab boʻldi. 1502-yilda Hind okeanining keng hududida savdo hukmronligini qoʻlga olish, Portugaliya imperiyasining savdo kemalarini qaroqchilar va raqib davlatlardan himoya qilish uchun kartaz litsenziyalash tizimini yaratdi.

Tristau da Kunya va Afonso de Albukerke qoʻmondonligi ostidagi portugal floti Qizil dengizga kiraverishdagi Sokotrani 1506-yilda va Maskatni 1507-yilda bosib oldi. Ormuzni zabt eta olmagach, ular Hind okeaniga va undan keyingi yerlarda savdo qilishni taʼqiqlash strategiyasiga amal qilishdi. Madagaskar Cunha tomonidan qisman tadqiq etilgan va Mavrikiy esa Cunha va Albuquerque tomonidan ochilgan. Sokotra qoʻlga kiritilgandan soʻng, Cunha va Albuquerque alohida ish olib bordilar. Cunha savdo maqsadlarida Hindiston va Portugaliya orasida sayohat qilgan boʻlsa, Albuquerque Almeydaning uch yillik vakolati tugaganidan keyin gubernator lavozimini egallash uchun Hindistonga bordi. Ammo Almeyda hokimiyatni topshirishdan bosh tortdi va tez orada Albuquerqueni uy qamogʻiga oldi va u yerda 1509-yilgacha qoldi.

Manuel I Almeydadan Malakka va Shri-Lankadagi hududlarni yanada batafsil oʻrganishni soʻragan boʻlsa-da, Almeyda buning oʻrniga Hindistonning gʻarbiy qismiga, xususan, Gujarat sultonligiga eʼtibor qaratishni lozim deb topdi. Chunki Almeydaning mintaqadagi savdogarlar boshqa joylarga nisbatan koʻproq kuchga ega ekanligidan shubhalari bor edi. Mamluk sultonligi sultoni Al-Ashraf Qansuh al-Gavri va Gujarat sultonligi Chaul portida portugal kuchlariga hujum qildi, natijada Almeydaning oʻgʻli bu urushda vafot etdi. Bunga javoban portugallar 1509-yilda Diu dengizidagi jangda Mamluklar va Gujaratlar flotlarini tor-mor qilishdi.

Almeydaning dastlabki urinishlari bilan bir qatorda, Manuel I va uning Lissabondagi kengashi hokimiyatni Hind okeanida taqsimlashga harakat qilib, uchta yoʻnalishni yaratdi: Albuquerque Qizil dengizga, Diogo Lopes de Sequeira Malakka sultoni bilan kelishuvga erishish uchun Janubi-Sharqiy Osiyoga, Xorxe de Aguiar, keyin esa Duarte de Lemos Yaxshi umid burni va Gujarat oʻrtasidagi hududga yuborildi.

• 
  1497-yilda Vasco da Gamaning Hindistonga joʻnab ketishi
• 
  Portugaliya kashfiyoti va izlanishlari: birinchi yetib kelgan joylari va sanalari; Portugaliyaning asosiy ziravor savdo yoʻllari (koʻk)
• 
  Santa-Katarina do Monte Sinay savdo kemasi. Portugal Armadasining qudrati va kuchining namunasi edi.
• 
  XVI asrdagi portugal zodagonining Hindistondagi mulozimlar bilan tasviri

Osiyo, Afrika va Hind okeanida dengiz savdosi

Goa, Malakka va Janubi-Sharqiy Osiyo

XVI va XVII asrlarda markazi Goa boʻlgan Sharqiy Portugaliya imperiyasi (Estado da Índia)

1509-yil oxiriga kelib, Vasco da Gama Hindistonga yoʻlni kashf etgandan soʻng, Albuquerque poytaxti Eski Goa boʻlgan Ost-indiyaning vitse-qiroli boʻldi. Almeydadan farqli oʻlaroq, Albuquerque dengiz flotini mustahkamlash, shuningdek, qirollik manfaatlariga koʻproq xizmat qilish bilan shugʻullangan. Uning birinchi maqsadi Kerala va Gujarat oʻrtasidagi mudofaa qalʼasi sifatida strategik joylashuvi, shuningdek, arab otlarini import qilishda muhimligi tufayli Goani zabt etish edi.

1510-yilda Bijapur sultonligidan Goaning qoʻlga olinishiga tez orada bijapurilar qarshi chiqdi, ammo hindu xususiy mulkdori Timoji yordami bilan oʻsha yilning 25-noyabrida shahar portugallar tomonidan qayta qoʻlga olindi. Goa shahrida Albuquerque 1510-yilda Hindistonda birinchi portugal zarbxonasini ochdi. U portugaliyalik koʻchmanchilarni mahalliy ayollarga uylanishga daʼvat etdi, Avliyo Ketrin sharafiga cherkov qurdi va hindlarning ibodatxonalarini himoya qilish va soliq talablarini kamaytirish orqali mahalliy hindlar bilan aloqa oʻrnatishga harakat qildi. Portugallar janubiy Hindistondagi Vijayanagar imperiyasi bilan doʻstona aloqalarni saqlab qolgan.

1511-yil aprel oyida Albuquerque oʻsha davrning eng yirik ziravorlar bozori boʻlgan Malayziyadagi Malakkaga suzib keldi. Savdoda asosan gujaratilar ustunlik qilgan boʻlsa-da, turklar, forslar, armanlar, tamillar va habashlar kabi boshqa guruhlar ham savdo qilishgan. Albuquerque ziravorlar savdosida musulmonlar va venetsiyaliklarning taʼsiriga toʻsqinlik qilish va Lissabon taʼsirini oshirish uchun Malakkani oʻziga boysundirishni reja qildi. 1511-yilning iyuliga kelib Albuquerque Malakkani egallab oldi va Antonio de Abreu va Fransisko Serraoni (Ferdinand Magellan bilan birga) Indoneziya arxipelagini oʻrganish uchun yubordi.

Kashfiyotlar davrida iberiyaning hududlarga xalqaro daʼvo huquqi. Afonso de Albuquerquening Hind okeanini oʻrab olish strategiyasi koʻrsatilgan.

Malakka yarim oroli Portugaliyaning Xitoy va Janubi-Sharqiy Osiyo bilan savdo-sotiq ishlari kengayishi uchun strategik bazaga aylandi. Shaharni himoya qilish uchun A Famosa deb nomlangan kuchli darvoza barpo etildi va ushbu darvoza bugun ham saqlanib qolingan. Siamlarning Malakka boʻyicha maqsadlarini bilib, Albuquerque darhol Duarte Fernandesni Siam qirolligiga (zamonaviy Tailand) diplomatik missiyaga yubordi, u ushbu qirollikdagi birinchi yevropalik boʻlib, ikkala qirollik oʻrtasida doʻstona munosabatlar va savdo aloqalarni oʻrnatdi.

Portugaliya imperiyasi janubga qarab siljidi va 1512-yilda Timor kashf etildi. Xorxe de Meneses 1526-yilda Yangi gvineyani kashf etib, uni „Papua oroli“ deb nom berdi. 1517-yilda João da Silveira Chittagong flotiga qoʻmondonlik qildi va 1528-yilga kelib portugallar Chittagongda oʻz hukmronligini oʻrnatdilar.

Xitoy va Yaponiya

Portugallarning Yaponiyaning Nagasaki shahriga tashrifi.

Rimliklar Kichik Osiyo orqali quruqlikda Xitoyga birinchi yetib kelishgan boʻlsa, Jorge Alvares dengiz orqali ushbu mamlakatga yetib kelgan ilk yevropalik boʻldi. U shuningdek Hong Kongni kashf etgan ilk yevropalik sayyohdir. Hindiston Estadosining vitse-qiroli Albuquerque Yevropaliklarning mahalliy xalq bilan savdo aloqalarini yoʻlga qoʻyish uchun Rafael Perestreloni Xitoyga joʻnatdi.

1639-yildagi Portugaliya mustamlakasi Makao yarimorolining tasviri

Xitoy savdo portlarini Portugaliyaning oʻz manfaatlari uchun kuch bilan ochishga harakati ikki davlat oʻrtasida jangga olib keldi va Tamãodagi Tunmen jangida portugallar Minlarda magʻlubiyatga uchradilar. 1521-yilda Lantau orolidagi Sincouwaan jangida portugallar 2 ta kemasini yoʻqotdilar. Shuningdek 1548-yilda Dongshan yarimoroli yaqinidagi Shuanyudaa boʻlib oʻtgan jangda yana 2 ta kemalari yoʻqotildi va koʻplab portugallar xitoyliklar tomonidan qoʻlga olindi. 1549-yil Galeote Pereira va portugallarning ikkita kemasi egallandi. Ushbu janglar davomida Minlar magʻlubiyatga uchragan portugallardan qurol-yarogʻlarni egallab oldilar, keyin ular Xitoyda ommaviy ishlab chiqarila boshlandi. Portugallar keyinroq Xitoyga tinch yoʻl bilan qaytib kelishdi va Luso-Xitoy kelishuvi (1554) shartnomasi imzolandi. Portugallar Luso-Xitoy kelishuvida Franklar oʻrniga oʻzlarini portugaliyaliklar nomi bilan tanishtirdilar va Minlarga har yili yuzlab kumush lyan (pul birligi)larni berib, Xitoydan Makaoni savdo nuqtasi sifatida ijaraga oldilar.

Ammo vaqt oʻtib ikki madaniyat oʻrtasidagi dastlabki uygʻunlikka qaramay, koʻp oʻtmay, bir-biriga nisbatan tushunmovchilik, mutaassiblik va hatto dushmanlik ham paydo boʻla boshladi. Portugaliyalik dengizchi Simão de Andrade oʻzining qaroqchilik faoliyati, Xitoy kemalarini vayron qilishi, xitoylik amaldorga hujumi va xitoyliklarni oʻgʻirlashi tufayli Portugaliyaning Xitoy bilan munosabatlariga sovuqchilik keltirdi. Andrade Tamao orolidagi qalʼada edi. Xitoyliklar Simão xitoylik oʻgʻil va qizlarni tahqirlaganini daʼvo qilishdi. Xitoyliklar portugaliyaliklarni haydab chiqarishga va Tamaoni qaytarib olish uchun portugaliyalik karavellarga qarshi arzimas qoʻshinni yubordilar. Natijada, xitoyliklar koʻplab portugallarni oʻldirilishini va ularni dengizga haydab chiqarish haqida farmonni eʼlon qildilar.

Bintan sultoni Tomas Pires qoʻl ostida bir necha portugaliyalikni hibsga olgandan soʻng, xitoyliklar 23 portugallikni qatl qildilar va qolganlarini qamoqxonaga tashladilar, ular yomon, baʼzan halokatli sharoitlarda yashadilar. Keyin xitoyliklar 1545 va 1549-yillarda xitoyliklarni gʻazablantirgan portugallarning qirgʻoq boʻylab keng koʻlamli va zararli qaroqchiliklari tufayli Ningbo va Fujian savdo nuqtalarida istiqomat qiluvchi portugallarni ommaviy qirgʻin qildilar. Bu davrda portugal qaroqchilari yaponlardan keyin ikkinchi oʻrinda turardi. Biroq keyinchalik portugallar Xitoy kemalarini talashni toʻxtatdilar va ikki oʻrtada savdo yuritish yana boshladi. 1557-yilda Xitoy hukumati portugaliyaliklarga Makaoda joylashishga ruxsat berib, Xitoy, Yaponiya, Goa va Yevropa oʻrtasida tovarlar savdosi omborini yaratdi.

Ziravorlar orollari (Maluku) va Saragosa shartnomasi

Portugaliya Yaponiya va Xitoy bilan savdo yoʻllarini oʻrnatgan birinchi Yevropa davlati boʻldi. Yaponiya ekspeditsiyasida Portugaliya kemalaridagi ekipajlarning muhim qismi hind nasroniylari edi

Portugallarning Osiyodagi ekspeditsiyalari boshqalarda ham katta qiziqish uygʻotdi. 1521-yil Ferdinand Magellan Filippinga keldi va Ispaniya imperiyasi mulki deb eʼlon qildi. 1525-yilda Charlz V Molukka orollarini mustamlaka qilish uchun ekspeditsiya yubordi va ushbu hudud Tordesillas shartnomasi hududida joylashganligini daʼvo qildi, chunki sharqda hech qanday chegara yoʻq edi. García Jofre de Loaísa ekspeditsiyasi Molukkaga yetib bordi. Ammo portugallar Ternate yaqinida oʻz hukmronligini oʻrnatgan edilar va ikki davlat ushbu hududlar uchun oʻn yillar mobaynida urushlar olib bordilar. 1529-yilda Saragosa shartnomasi bilan Molukkani Portugaliyaga, Filippinni esa Ispaniyaga berish toʻgʻrisida qaror qabul qilindi. Portugaliyaliklar 1530-yildan Bruney imperiyasi bilan muntazam savdo qilganlar va Bruney poytaxtini tosh devor bilan oʻralgan deb tasvirlashgan.

Janubiy Osiyo, Fors koʻrfazi va Qizil dengiz

Portugal qalʼasi, Bahrayndagi eng yaxshi saqlanib qolgan qalʼalardan biri

Portugaliya imperiyasi Ajuran imperiyasi va Usmonli imperiyasi bilan ziravorlar savdosini nazorat qilish uchun kurashib, Fors koʻrfaziga xavf sola boshladi. 1515-yilda Afonso de Albuquerque Fors koʻrfazining boshida joylashgan Huvala davlatini boʻysundirib, uni Portugaliya vassaliga aylantirdi. Biroq Adan oʻsha yili Albuquerquening hujumlariga, shuningdek 1516-yilda Lopo Soares de Albergarianing hujumlariga qattiq qarshilik koʻrsatdi. 1521-yilda António Correia boshchiligidagi qoʻshin Jabrid qiroli Muqrin ibn Zomilni magʻlub etib, Bahraynni egallab oldi. Portugallar keyingi yuz yillar davomida Fors koʻrfazining janubiy qismida hukmronlik qildilar. 1497-yildan beri Lissabonni Goa bilan bogʻlaydigan muntazam dengiz yoʻli bilan Mozambik oroli strategik portga aylandi va u yerda São Sebastião qalʼasi va kasalxona qurildi. Azor orollari tarkibiga kiruvchi Armada orollari Lissabonga ketadigan kemalar xavfsizligini taʼminlagan.

1534-yilda Gujarat Boburiylar, Chitor va Manduning Rajput shtatlari tomonidan hujumga duch keldi. Gujarat sultoni Bahodurshoh portugallar bilan mamlakatini koʻp hududini boshqa hind davlatlaridan qaytarib olish uchun Basseyn shartnomasini imzolab, oʻzaro ittifoq tuzdi. Buning evaziga u Daman, Diu, Mumbay va Basseynni portugallarga berdi. Shuningdek, u bojlarni toʻlash va ot savdosiga ruxsat berish uchun Qizil dengizga joʻnaydigan va Basseyn orqali oʻtadigan Gujarati kemalarining savdosini tartibga soldi. Boburiy hukmdori Humoyun Bahodirga qarshi urushda muvaffaqiyat qozonganidan soʻng, portugallar bilan shartlarni tasdiqlash uchun boshqa shartnoma imzoladi va Diuda qalʼa qurilishiga ruxsat berdi. Oradan koʻp oʻtmay Humoyun eʼtiborini boshqa tomonga qaratdi va gujaratlar Usmonlilar bilan ittifoq tuzib, Diu ustidan nazoratni tiklab, qalʼani qamal qildilar. 1538 va 1546-yillardagi ikkita muvaffaqiyatsiz qamal Usmonlilarning maqsadlariga chek qoʻydi, bu mintaqadagi Portugaliya gegemonligini tasdiqlandi, shuningdek, portugallar Boburiylardan ustunlikka ega boʻldi. Biroq, Usmonlilar 1541-yilda Qizil dengiz va Sinay yarim orolida, 1546 va 1552-yillarda Fors koʻrfazining shimoliy mintaqasida portugallarning hujumlariga qarshi kurashdilar.

Sahroi Kabirdan janubdagi hududlar

Avliyo Francis Xavier Portugaliya qiroli Ioann III dan Osiyoga missionerlik ekspeditsiyasini uyushtirishga ijozat soʻramoqda

Efiopiya bilan bir qator uzoq muddatli aloqalardan soʻng, Portugaliya elchixonasi 1520-yilda Rodrigo de Lima boshchiligidagi Efiopiya (Habashiston) qirolligi bilan aloqa oʻrnatdi.. Tez orada ularning aloqalari oʻzaro ittifoq tuzishga qadar bordi. Portugaliya va Efiopiya hududlaridagi turklarning oldinga siljishi qoʻrquvi ham ularning ittifoqida rol oʻynadi. Adal sultonligi 1529-yilda Shimbra Kure jangida efiopiyaliklarni magʻlub etdi va islom dini mintaqada yanada tarqaldi. Portugaliya qirol Gelawdewosga portugal askarlari va mushketlari bilan yordam berdi. Usmonlilar Adal sultonligiga askarlar bilan yordam bergan boʻlsalar-da, 1543-yilda Vayna Daga jangida Adali sulton Ahmad ibn Ibrohim al-Gʻoziy vafot etganidan soʻng, Adal-Usmonli qoʻshma qoʻshinlari chekindi.

Missionerlik ekspeditsiyalari

1542-yilda iyezuit missioneri Francis Xavier Portugaliya qiroli Ioann III topshirigʻiga binoan Apostol nunsiaturasiga mas’ul boʻlgan Goaga keldi. Ayni shu paytda Francisco Zeimoto, António Mota va boshqa savdogarlar birinchi marta Yaponiyaga oʻz tashriflarini amalga oshirmoqda edilar. Bu sayohatda boʻlganini daʼvo qilgan Fernão Mendes Pintoning soʻzlariga koʻra, ular Tanegashimaga yetib kelishgan, u yerda mahalliy aholi oʻqotar qurollardan hayratda qolgan. Keyinchalik ushbu qurollar Yaponiyada ommaviy ravishda ishlab chiqilgan. 1570-yilga kelib portugallar Yaponiya portining bir qismini sotib oldilar, u yerda ular Nagasaki shahrining kichik bir qismiga asos soldilar va shahar Xitoy va Yevropa bilan uchburchak savdoda Yaponiyaning asosiy savdo portiga aylandi.

Oʻz savdosini Yevropa va Osiyo raqobatchilaridan himoya qilgan Portugaliya nafaqat Osiyo va Yevropa oʻrtasidagi savdoda, balki Hindiston, Indoneziya, Xitoy va Yaponiya kabi Osiyo va Afrikaning turli mintaqalari oʻrtasidagi savdoda ham ustunlik qildi. Iyezuit missionerlari portugallarga ergashib, rim katolik dinini Osiyo va Afrikada kuch va zoʻravonlik bilan yoyishga harakatlarni olib borishdi.

Amerikada mustamlakachilik harakatlari

Braziliyaning 15 ta avloddan avlodga meros qoladigan koloniyalarini koʻrsatadigan 1574-yildagi xarita

Kanada

Tordesillas shartnomasiga asosan qirollar Manuel I, Ioann III va Sebastian boshchiligidagi Portugaliya imperiyasi Shimoliy Amerikada ham hududiy huquqlarga daʼvo qildi. Shu maqsadda, 1499 va 1500-yillarda João Fernandes Lavrador Grenlandiya va Kanadaning shimoliy Atlantika qirgʻoqlarini oʻrgandi. Keyinchalik, 1500—1501 va 1502-yillarda aka-uka Gaspar va Miguel Corte-Real Kanadaning Newfoundland va Labrador provinsiyalari va Grenlandiyani tadqiq etib, bu yerlarni Portugaliya mulki deya daʼvo qilishdi. 1506-yilda qirol Manuel I Newfoundland qirgʻoqlarida baliq ovlash uchun soliq joriy etdi. Taxminan 1521-yilda João Alvares Fagundesga Sent-Lorens koʻrfazining ichki orollariga xayriya huquqi berdi va shuningdek, baliq ovlash uchun asos boʻlib xizmat qilishi uchun Keyp Breton orolida aholi punkti yaratdi. Mahalliy aholi va raqobatdosh Yevropa baliqchiliklarining ushbu hududlarda doimiy qolish uchun yangi shaharlar paydo boʻlishiga toʻsqinlik qildi va besh yildan soʻng ushbu hududlar tark etildi. Keyingi yarim asr davomida Newfoundlandda aholi punktlarini tashkil etishga boʻlgan bir nechta urinishlar ham muvaffaqiyatsizlikka uchradi.

Braziliya

Kabral Braziliyani kashf etgandan soʻng, Fransiya ushbu hudud uchun Portugaliga raqobatchiga aylandi. 1503-yilda Gonçalo Coelho qoʻmondonligi ostidagi ekspeditsiya Braziliya qirgʻoqlarida fransuzlarning hujumlari haqida xabar berdi, va fransuz dengiz tadqiqotchisi Binot Paulmier de Gonneville bir yildan soʻng Braziliya janubida aloqa oʻrnatgandan soʻng brazilwood uchun savdo qildi. Shimoliy Amerika qirgʻoqlari boʻylab Francis I homiylik qilgan ekspeditsiyalar Tordesillas shartnomasini toʻgʻridan-toʻgʻri buzdi. 1531-yilga kelib, fransuzlar Braziliya sohilidagi orol yaqinida savdo postini qurdilar.

1598-yil Portugaliya va Ispaniya qiroli Philip II vaqtida Iberiya ittifoqi

Fransuzlarning Braziliyada yogʻoch kontrabandasining kuchaytirishi João III ni ushbu hududni ichkariroq bosib olishga harakat qilishga majbur qildi. 1531-yilda Martim Afonso de Sousa va uning ukasi Pero Lopes boshchiligidagi qirollik ekspeditsiyasi butun Braziliya qirgʻoqlarini qoʻriqlash, fransuzlarni hududdan quvib chiqarish va birinchi mustamlaka shahar — 1532-yilda San-Visenteni yaratish uchun joʻnab ketdilar. Sousa bir yil oʻtgach, Hindiston gubernatori boʻlish uchun poytaxt Lissabonga qaytib keldi va hech qachon Braziliyaga qaytib bormadi. Fransuz hujumlari portugaliyaliklarning Atlantika okeani boʻylab portugal kemalariga hujum qilishni toʻxtatish uchun fransuzlarga pul toʻlaganidan soʻng, maʼlum darajada toʻxtadi, ammo hujumlar 1560-yillarda ham muammo boʻlib qolaverdi.

Tomé de Sousa 1549-yilda „Barcha azizlar koʻrfazi“da Braziliyaning poytaxti Salvadorni qurdi. De Sousaning 1000 kishilik ekspeditsiyasi orasida askarlar, ishchilar va Manuel da Nobrega boshchiligidagi olti iyezuit bor edi. Iezuitlar Braziliyani mustamlaka qilishda, shu jumladan San-Visente va San-Pauluni egallashda muhim rol oʻynaydi. Iezuit missiyalari bilan birga mahalliy aholi orasiga koʻplab kasallik keldi, kasalliklar orasida vabo va chechak ham bor edi. Keyinchalik, fransuzlar Portugaliya hududi boʻlgan Guanabara koʻrfaziga joylashdilar, bu yer Fransiya Antarktidasi deb nomlandi. Portugaliya elchisi Fransiya bosqinchiligi haqida xabar berish uchun Parijga yuborilganida, Joao III Mem de Sáni Braziliyaning yangi general gubernatori etib tayinladi va Mem de Sá 1557-yilda Braziliyaga joʻnab ketdi. 1560-yilga kelib, Sá va uning kuchlari birlashgan Gugenotlar, Shotlandiya kalvinistlari va qullar kuchlarini Fransiya Antarktikasidan haydab chiqarishdi. Ammo ularning istehkomlari va qishloqlarini yoqib yuborganlaridan keyin ham tirik qolganlar bu yerda yashashda davom etishdi. Bu omon qolganlar Gloriya koʻrfazi, Flamengo plyaji va Parapapua hududiga Tamoio aholisining yordami bilan joylashdilar.

Tamoio Fransiya Antarktidasida joylashganidan beri fransuzlar bilan ittifoqchi boʻlgan va 1560-yilda fransuzlar magʻlubiyatga uchraganiga qaramay, Tamoio hali ham xavf ostida edi. Ular 1561 va 1564-yillarda portugallarga qarshi ikkita hujum uyushtirdilar (oxirgi voqea fransuzlarga yordam berdi) va har birida deyarli muvaffaqiyatga erishdilar. Bu vaqtga kelib, Manuel de Nóbrega hamkasbi iyezuit José de Anchieta bilan birgalikda Tamoioga hujumlar ishtirokchisiga aylandi. 1565-yildan 1567-yilgacha Mem de Sá va uning qoʻshinlari Guanabara koʻrfazida Fransiya Antarktidasini vayron qilishdi. 1565-yilda Mem de Sá ushbu hududlarni „São Sebastião do Rio de Janeiro“ deb atay boshladi va uning jiyani Estácio de Sá 1567-yilda Rio-de-Janeyro shahriga asos soldi. 1575-yilga kelib Tamoi toʻliq boʻysindirilgandi va hudud yoʻq boʻlib ketgandi.

Portugaliya bayrogʻi (1667-1706). XV-XIX asrlardan boshlab Portugaliya bayroqlarining barchasi shunga oʻxshash boʻlgan.

Iberiya ittifoqi

1580-yilda Iberiya ittifoqi tufayli Portugaliya qoʻshni Ispaniya imperiyasi bilan yagona monarx hukmronligi ostida birlashadi. 1640-yilda mamlakat mustaqillikka erishdi. Portugal-Ispaniya ittifoqining 60 yili davomida Portugaliyaning yangi dengiz kuchi Gollandiya bilan Osiyo, Afrika va Lotin Amerikasidagi mustamlakalar uchun eng qizgʻin kurashlarni olib bordi. Bu kurashlarda portugallar davlat tomonidan qoʻllab-quvvatlanmadi. Ispaniya monarxlari, birinchi navbatda, ispan koloniyalarini himoya qilish va kengaytirishga eʼtibor qaratdilar.

XVI asr oxirida portugallar katta kuch va gʻayrat bilan Osiyoga tobora chuqurroq kirib borishda davom etdilar. Goa shahridan muvofiqlashtirilgan ekspeditsiyalar Janubiy va Janubi-Sharqiy Osiyoda Portugaliya taʼsirini yoyishga muvaffaq boʻldi. Ammo gollandlar bilan Osiyo hududlari uchun boʻlib oʻtgan koʻplab janglarda portugallar magʻlubiyatga uchrashi, ularning Osiyodagi taʼsirini birmuncha pasaytirdi. Magʻlubiyatlarning sabablaridan biri ispan monarxlarning portugallarga yordam bermasliklar hisoblanadi.

Shahzoda Morits Gollandiyaning Vest-Indiya kompaniyasi bilan boʻlgan janglarda katta magʻlubiyatlarga uchradi. Natijada, Braziliyada Gollandiya mustamlakalari shakllana boshladi. Portugallar San-Tome oroli, Oltin sohildagi San-Xorxe-da-Mina qal’asi va Luanda shahrini ham qoldan chiqarishdi.

Garchi ittifoq parchalanib, milliy davlatchilik tiklanganidan soʻng, 1654-yilga kelib Portugaliya Braziliya va Luanda ustidan oʻz hokimiyatini tikladi, ammo Janubi-Sharqiy Osiyodagi davomiy kengayish gollandlar tomonidan toʻxtatildi. Shunday qilib 1859-yilgi Lissabon shartnomasida imzolangan hujjatga koʻra butun boshli Indoneziyadan faqatgini Sharqiy Timor portugallar qoʻlida qoldi.

Ikkinchi imperiya (1663—1822)

Portugaliya Hindistoni (1502—1961)

Portugaliya oʻz mustamlakalarining qoʻldan boy berilishida Ispaniyani aybdor deb hisoblardi va aynan shu sabab oʻzaro ittifoqning barham topishiga olib keldi. 1640-yilda John IV Portugaliya qiroli deb eʼlon qilindi va Portugaliyani qayta tiklash urushi boshlandi. 1643-yilda Portugaliyaning chetdagi mustamlakalari uchun boshqaruv organi boʻlgan Chet el kengashi tuzildi. Bu kengashda Shimoliy Afrika, Madeyra va Azor orollari istisno edi. Chet eldagi mulklarga oid barcha yozishmalar kengash orqali olib borildi. Portugal sudi 1807-yilda Napoleonning Iberiyaga bostirib kirishi ortidan Braziliyaga qochib ketganida, Braziliya kengash yurisdiktsiyasidan chiqarildi.

1661-yilda portugallar Angliyaga Bombay va Tanjerni berishdi va keyingi yuz yillarda inglizlar asta-sekin boshqa kuchlarning savdosini istisno qilib, Hindistonda dominant savdogarga aylandilar. 1668-yilda Ispaniya Iberiya ittifoqining tugaganligini tan oldi va buning evaziga Portugaliya Seutani Ispaniyaga berdi.

Portugaliyaliklar Marathalar davlatining hind hukmdori Chimnaji Appa va Keladi Nayaka qirolligidan Shivappa Nayaka tomonidan magʻlubiyatga uchragach va gollandlar bilan toʻqnashuvlar oxirida Goa va Hindistondagi bir nechta kichik hududlarni oʻz qoʻlida saqlab qola oldi. Braziliya va Afrikadagi mustamlakalarini qaytarib olishga muvaffaq boʻldi, ammo ingliz, fransuz va gollandlarning Osiyodagi savdo punktlarini egallashi natijasida oʻzining eski kuchini butunlay yoʻqotdi. Shunday qilib Portugaliya uchun faqat bir yoʻnalish, Braziliya yogʻochlari va shakarlari ahamiyati ortib bordi.

Minas-Jerais va oltin sanoati

Portugal korteslari Birlashgan Qirollikni tarqatib yuborishga intildi.

1693-yilda Braziliyaning Minas-Jerais shahrida oltin topilgan. Minas-Jerais, Mato Grosso va Goyasda oltin va keyinchalik olmosning topilishi katta shov-shuvlarga sabab boʻldi. Qishloq imperiyaning yangi iqtisodiy markazi boʻldi va bu yerga tezlik bilan oʻrnashildi. Bu oltin koni ichki bozorni yaratishga olib keldi va koʻplab muhojirlarni jalb qildi. 1739-yilga kelib, togʻ-kon sanoatining eng yuqori choʻqqisi boʻlgan Minas-Jerais aholisi 200,000 dan 250,000 gacha edi.

Ushbu oltin koni Portugaliya imperiyasining daromadini sezilarli darajada oshirdi va barcha qazib olingan rudalarning 1/5 qismini tashkil etdi. Oltin uchun koʻplab janjal va urushlar ham boʻlib oʻtdi. Hukumat, shuningdek, olmos qazib olishni oʻz yurisdiktsiyasi doirasida va xususiy pudratchilarga cheklab qoʻydi. Oltinni katta miqdorda qazib olishga qaramasdan, plantatsiya sanoati bu davrda Braziliya uchun yetakchi eksportga aylandi. Shakar 1760-yilda eksportning 50 % ni (oltin 46 %) tashkil etdi.

Mato Grosso va Goyasda topilgan oltin mustamlakaning gʻarbiy chegaralarini mustahkamlashga qiziqish uygʻotdi. 1730-yillarda ispan savdo postlari bilan toʻqnashuvlar tez-tez sodir boʻldi va keyin ispanlar harbiy ekspeditsiya boshlash bilan tahdid qilishdi. Ispanlarning rejasi amalga oshmadi va 1750-yillarga kelib, butun hududda portugallarning yakkahokimligi oʻrnatildi.

1755-yilda Lissabonda halokatli zilzila sodir boʻldi, sunami bilan birga 275,000 aholidan 40,000 dan 60,000 gacha odamni oʻlimiga sabab boʻldi. Bu esa Portugaliyaning mustamlakalarga eʼtiborini biroz susaytirishiga olib keldi.

Braziliya mustaqilligi

Braziliya mustaqilligi Portugaliya imperiyasini ham iqtisodiy, ham siyosiy jihatdan uzoq vaqt tanazzulga soldi.

1808-yilda Napoleon Bonapart Portugaliyaga bostirib kirdi va shundan soʻng ona qirolicha Mari I qirollik saroyini Braziliyaga oʻtkazishni buyurdi. 1815-yilda Braziliya qirollik maqomiga koʻtarildi. Portugaliya davlati rasman Portugaliya, Braziliya va Algarves Birlashgan qirolligiga aylandi va poytaxt Lissabondan Rio-de-Janeyroga koʻchirildi. Ushbu davlat Yevropa davlatining oʻz mustamlakalaridan birida boshqariladigan yagona misol hisoblanadi. Shuningdek, 1820-yilgi liberal inqilobdan keyin Lissabonda yigʻilgan Portugaliya Konstitutsiyaviy sudlari parlamentiga Braziliya vakillarini saylash ham boʻlib oʻtdi.

Garchi qirol oilasi 1821-yilda Portugaliyaga qaytgan boʻlsa-da, braziliyaliklar orasida mustaqillikka intilishning kuchayishiga olib keldi. 1822-yilda Dom João VI ning oʻgʻli shahzoda Dom Pedro I 1822-yil 7-sentabrda Braziliya mustaqilligini eʼlon qildi va yangi Braziliya imperiyasining imperatori lavozimini egalladi. Ispaniyaning Janubiy Amerikadagi mustamlakalaridan farqli oʻlaroq, Braziliya mustaqilligiga jiddiy qon toʻkmagan holda erishdi.

Uchinchi imperiya (1822—1999)

Makaodagi Avliyo Paul koleji koʻrinishi. (1854)

XIX asrda Yevropa mustamlakachiligi avjiga chiqqanida Portugaliya Osiyodagi bir nechta mustamlakasidan tashqar Janubiy Amerika va barcha hududlarini yoʻqotgan edi. Ushbu bosqichda Portugal mustamlakachiligi Afrikadagi oʻz mustamlakalarini u yerdagi boshqa Yevropa kuchlari bilan raqobat qilish uchun milliy hududlarga kengaytirishga eʼtibor qaratdi. Portugaliya Angola va Mozambikning ichki qismiga bostirib kirdi va tadqiqotchilar Serpa Pinto, Hermenegildo Kapelo va Roberto Ivens Afrikani gʻarbdan sharq tomonga kesib oʻtgan birinchi yevropaliklar boʻldi.

Britaniya ultimatumi va Portugaliya monarxiyasining tugashi (1890—1910)

Pushti xarita, yaʼni ikki mustamlakani birlashtirish Portugaliya 1880-yillardagi siyosatining asosiy maqsadlaridan biri hisoblanardi. Biroq, bu gʻoya Qohiradan Keyptaungacha boʻlgan hududni oʻz qoʻlida toʻplagan qoʻshni Britaniya uchun qabul qilinishi mumkin emas edi. 1890-yilgi Britaniya ultimatumi Portugaliya qiroli Carlos I ga qoʻyildi va Pushti xarita tugatildi.

Qirolning ultimatumga munosabatidan respublikachilar foydalanishdi. 1908-yil 1-fevralda qirol Carlos va shahzoda Luis Filipe Lissabonda portugaliyalik ikki faol inqilobchi Alfredo Luis da Kosta va Manuel Buisa tomonidan oʻldirildi. Luis Filipening ukasi Manuel Portugaliya qiroli Manuel II boʻldi. Ikki yil oʻtgach, 1910-yil 5-oktabrda u taxtdan agʻdarildi va Angliyaga London yaqinidagi Twickenham qochib ketdi va Portugaliya respublikaga aylandi.

Birinchi jahon urushi

XIX asrda Portugaliya Portugaliya Afrikasida hokimiyatini mustahkamlash uchun yangi safarlarni boshladi.

1914-yilda Germaniya imperiyasi Angolani Portugaliya nazoratidan tortib olish rejalarini ishlab chiqdi. Portugal va nemis askarlari oʻrtasida toʻqnashuvlar kelib chiqdi, asosiy hududdan qoʻshimcha kuchlar yuborildi. Kelgan askarlarning asosiy maqsadi Germaniya tomonidan boʻysundirilgan Mozambik shimolidagi Kionga uchburchagini qaytarib olish edi. 1916-yilda Portugaliya nemis kemalarini Lissabonda internatsiya qilganidan keyin Germaniya Portugaliyaga urush eʼlon qildi. Portugaliya ham bunga javoban urush eʼlon qildi va shu tariqa Birinchi jahon urushiga kirdi. Urushning boshida Portugaliya asosan Fransiyada joylashgan ittifoqchilarga yordam koʻrsatish bilan shugʻullangan. 1916-yilda Portugaliya hududiga faqat bitta, Madeyraga hujum boʻldi. 1917-yilda Portugaliya tomonidan amalga oshirilgan harakatlardan biri urush harakatlari uchun zarur boʻlgan yogʻoch sanoatida Britaniyaga yordam berishdan iborat boʻlgan. Kanada oʻrmon xoʻjaligi korpusi bilan bir qatorda, Portugaliya xodimlari hozirda „Portugal kamini“ deb ataladigan hududda daraxt kesish infratuzilmasini oʻrnatdilar.

1917-yil davomida Portugaliya Fransiyadagi ittifoqchilar frontiga qoʻshinlar yubordi. Yil oʻrtalarida Portugaliya Birinchi jahon urushidagi birinchi qurbon boʻldi. Portugaliya Afrikasida Portugaliya va inglizlar Mozambik va Angolada nemislarga qarshi koʻplab janglar olib borishdi. Yil oxirida kemalar yana Portugaliya suvlariga kirishdi va yana Madeyraga hujum qilib, bir nechta portugal kemalarini choʻktirishdi. 1918-yil boshida Portugaliya ittifoqdosh frontda Germaniyaga qarshi kurashni davom ettirdi, shu jumladan La Lys jangida qatnashdi. Kuz vaqtida Germaniya ham Portugaliyaning bir nechta kemasini choʻktirdi. Taxminan uch yillik janglardan soʻng (Portugaliya nuqtai nazaridan) Birinchi jahon urushi Germaniya tomonidan sulh shartnomasi imzolanishi bilan yakunlandi. Versal konfrensiyasida Portugaliya Tanzaniyadagi port shahri boʻlgan Kiongadan tashqari oʻzining barcha yoʻqotilgan hududlari ustidan nazoratni qayta tikladi.

Afrikadagi Portugaliya hududlari Kabo-Verde, San-Tome va Prinsipi, Gvineya-Bisau, Angola va Mozambikni oʻz ichiga oldi.

Dekolonizatsiya (1951—1999)

XX asrda Portugaliya endi oʻzini imperiya emas, balki xorijdagi provinsiyalari boʻlgan koʻp qitʼa davlati deb atagan.

António de Oliveira Salazar koʻp qitʼaviy Portugaliyani saqlab qolishga intildi.

Ikkinchi jahon urushidan keyin Yevropa davlatlarining imperiyalarida mustamlakachilikka qarshi harakatlari kuchaya boshladi. Sovuq urush Portugaliyaning xorijdagi aholisi oʻrtasida ham beqarorlikni keltirib chiqardi, chunki Qoʻshma Shtatlar va Sovet Ittifoqi oʻz taʼsir doiralarini oshirish uchun kurashdilar. 1947-yilda Angliya tomonidan Hindistonga mustaqillik berilganidan keyin va Fransiya Hindistondagi anklavlarni yangi mustaqil davlat tarkibiga qoʻshishga ruxsat berish toʻgʻrisidagi qaroridan keyin Portugaliyaga ham xuddi shunday qilish uchun bosim oʻtkazildi. Bunga 1933-yilda hokimiyatni qoʻlga olgan António de Oliveira Salazar qarshilik koʻrsatdi. Salazar 1950-yilda anklavlarni Portugaliyaning ajralmas qismi sifatida koʻrib, Hindiston Bosh vaziri Jawaharlal Neruning qaytarish haqidagi iltimosini rad etdi. Keyingi yili Portugaliya konstitutsiyasiga mustamlakalarning maqomini xorijdagi provinsiyalarga oʻzgartirish uchun oʻzgartirish kiritildi. 1954-yilda mahalliy qoʻzgʻolon Hindistonning Dadra va Nagar Xaveli anklavlarida Portugaliya hukumatining agʻdarilishiga olib keldi. Hindistonda qolgan Portugaliya mustamlakalarining mavjudligi tobora kuchsizlanib bordi va Neru Hindistonning deyarli barcha ichki siyosiy partiyalari, shuningdek, Sovet Ittifoqi va uning ittifoqchilari tomonidan qoʻllab-quvvatlandi. 1961-yilda Angolada portugallarga qarshi qoʻzgʻolondan koʻp oʻtmay, Neru Hindiston armiyasiga Goa, Daman va Diuga hujum qilish buyrugʻini berdi va ular tezda egallandi va keyingi yili rasman anneksiya qilindi. Salazar hududlarni shunchaki bosib olingan deb hisoblab, suverenitetning oʻtkazilishini tan olishdan bosh tortdi. Goa viloyati 1974-yilgacha Portugaliya Milliy Assambleyasida qatnashishda davom etdi.

1961-yil fevral oyida Angolada Portugaliya zoʻravonligining boshlanishi Afrikadagi Portugaliya imperiyasi tugashining boshlanishi edi. Angoladagi Portugaliya armiyasi zobitlari partizanlarni urush boshlanishi bilan harbiy jihatdan kurashishga qodir emasligini aytib, muzokaralar mustaqillik harakati bilan boshlanishi kerak, degan fikrda edi. Biroq, Salazar imperiyani daxlsiz saqlashga qatʼiy qaror qilganligini oshkora eʼlon qildi va yil oxiriga kelib u yerga 50,000 qoʻshin joylashtirdi. Oʻsha yili Gʻarbiy Afrika qul savdosining qoldigʻi boʻlgan Ouida shahridagi kichik Portugaliya qal’asi San João Baptista de Ajuda Fransiyadan mustaqillikka erishgan Dahomey (hozirgi Benin) yangi hukumati tomonidan qoʻshib olindi. Angolada boshlangan mustaqillik harakatlari tez orada boshqa mustamlakalarga ham yoyildi va 1963-yilda Gvineyada, 1964-yilda Mozambikda shunday harakatlar boʻlib oʻtdi.

Angola va Mozambikdagi fuqarolar urushlari zudlik bilan boshlanib ketdi, sobiq isyonchilar (Sovet Ittifoqi va Kuba tomonidan qoʻllangan) tomonidan tuzilgan kommunistik hukumatlar Zair, Janubiy Afrika va Qoʻshma Shtatlar kabi davlatlar tomonidan qoʻllab-quvvatlangan isyonchi guruhlarga qarshi kurashdi. Sharqiy Timor ham 1975-yilda oʻz mustaqilligini eʼlon qildi. Ammo Sharqiy Timor tezda qoʻshni Indoneziya tomonidan bosib olindi va 1999-yilda davlat tarkibiga qoʻshib olindi. Birlashgan Millatlar Tashkiloti homiyligidagi referendum natijasida Sharqiy Timorliklarning aksariyati mustaqillikni tanladi va nihoyat 2002-yilda ular oʻz mustaqilligiga erishdi. Makaoning 1999-yil 20-dekabrda topshirilishi rasman Portugaliya imperiyasining tugatilishi va Osiyodagi mustamlakachilikning barham topishini belgilab berdi.

1987-yilda Portugaliya Xitoy Xalq Respublikasi bilan Xitoy-Portugaliya qoʻshma deklaratsiyasini imzoladi va uning xorijda qolgan soʻnggi mulki boʻlgan Makao suverenitetini topshirish jarayoni va shartlarini belgiladi. Bu jarayon ikki yil avval Birlashgan Qirollik va Xitoy oʻrtasidagi Gonkong boʻyicha kelishuvga oʻxshash boʻlsa-da, Portugaliyaning mulki Makaoning Xitoyga oʻtkazilishi Gonkongning Xitoyga oʻtkazilishiga qaraganda kamroq qarshilikka duch keldi. Chunki Portugaliya allaqachon Makaoni 1979-yilda Portugaliya qoʻl ostidagi Xitoy hududi sifatida tan olgan edi.

Meros

Portugal tilida soʻzlashuvchi mamlakatlar hamjamiyatining xaritasi (CPLP)

Portugaliya imperiyasining bir qismi boʻlgan kamida bitta hududga ega mamlakatlar

Portugaliyaning 7 ta sobiq mustamlakalarida portugal tili rasmiy til sifatida qabul qilingan. Portugaliya bilan birgalikda ular portugal tilida soʻzlashuvchi mamlakatlar hamjamiyatiga aʼzo boʻlib, ular jami 10,742,000 km² yoki Yer hududining 7,2 % ni tashkil qiladi. Portugal tilini uchinchi rasmiy til sifatida qabul qilgan Ekvatorial Gvineya hozirda Mavrikiy va Senegal bilan birga ushbu tashkilotning kuzatuvchisi hisoblanadi. Bundan tashqari, oʻn ikkita nomzod mamlakat ushbu hamjamiyatga qoʻshilish uchun ariza topshirgan va tasdiqlanishini kutmoqda.

Bugungi kunda portugal tili dunyodagi asosiy tillardan biri boʻlib, dunyo boʻylab 240 millionga yaqin soʻzlashuvchiga ega va 6-oʻrinda turadi. Bu til Amerika qitʼasidagi uchinchi eng koʻp gapiriladigan til hisoblanadi, asosan Braziliya aholisi tufayli. Bundan tashqari, koʻplab portugal tiliga asoslangan kreol tillari mavjud, shu jumladan Malakkadagi Cristang hamjamiyatining aholisi foydalanadigan til. Shuningdek, Afrikadagi koʻplab sobiq mustamlaka mulklarida lingua franca va 8 ta davlatda rasmiy til, shuningdek, Makao maʼmuriy hududida kanton tili bilan birga rasmiy til hisoblanadi. Portugal tili Yaponiyada ham oʻz taʼsirini qoldirdi. Bugungi kunda yapon tili leksikologiyasida bir qancha kelib chiqishi portugalcha boʻlgan soʻzlar mavjud.

Portugallar dunyoning koʻplab hududlarida ulkan insoniy, madaniy va maʼnaviy meros qoldirdi. 1527-yilda atigi 1,2 million aholiga ega boʻlgan Portugaliya xalqi dunyoga tarqaldi va koʻplab yangi hududlarga va sivilizatsiyalarga asos soldilar.

Adabiyotlar

• Abeyasinghe, Tikiri. Jaffna Under the Portuguese. Lake House Investments, 1986. ISBN 978-9555520003. 
• Abir, Mordechai. Ethiopia and the Red Sea: The Rise and Decline of the Solomonic Dynasty and Muslim European Rivalry in the Region. Routledge, 1980. ISBN 978-0714631646. 
• Ahmed, Farooqui Salma. A Comprehensive History of Medieval India: Twelfth to the Mid-Eighteenth Century. Pearson Education India, 2011. ISBN 978-81-317-3202-1. 
• Encyclopedia of Africa, Volume 2. Oxford University Press, 2010. ISBN 9780195337709. 
• Cold War: The Essential Reference Guide. ABC-CLIO, 2012. ISBN 978-1-61069-003-4. Qaraldi: 12-iyul 2012-yil. 
• Brockey, Liam Matthew. Portuguese Colonial Cities in the Early Modern World. Ashgate Publishing, Ltd., 2008. ISBN 978-0-7546-6313-3. 
• Abernethy, David. The Dynamics of Global Dominance, European Overseas Empires 1415–1980. Yale University Press, 2000. ISBN 0-300-09314-4. 
• Anderson, James Maxwell. The History of Portugal. Greenwood Publishing Group, 2000. ISBN 0-313-31106-4. 
• Bakewell, Peter. A History of Latin America to 1825. Wiley-Blackwell, 2009. ISBN 978-1405183680. 
• Bethell, Leslie. The Independence of Latin America. Cambridge University Press, 1985. ISBN 978-0-521-34927-7. 
• Bethencourt, Francisco; Curto, Diogo Ramada. Portuguese Overseas Expansion, 1400–1800. Cambridge University Press, 2007. ISBN 978-0-521-84644-8. 
• Black, Jeremy. War in the World: A Comparative History, 1450–1600. Palgrave Macmillan, 2011. ISBN 9780230344266. 
• Boxer, Charles Ralph. The Portuguese Seaborne Empire 1415–1825. Hutchinson, 1969. ISBN 0-09-131071-7. 
• Boyajian, James. Portuguese Trade in Asia Under the Habsburgs, 1580–1640. JHU Press, 2008. ISBN 978-0-8018-8754-3. 
• Christian-Muslim Relations. a Bibliographical History.: Volume 7. Central and Eastern Europe, Asia, Africa and South America (1500–1600). Brill Academic Publishers, 2015. ISBN 978-9004297203. 
• Coates, Timothy Joel. Convicts and Orphans: Forced and State-Sponsored Colonization in the Portuguese Empire, 1550–1755. Stanford University Press, 2002. ISBN 9780804733595. 
• Cohen, Leonardo. The Missionary Strategies of the Jesuits in Ethiopia (1555–1632). Harrassowitz Verlag, 2009. ISBN 978-3-447-05892-6. 
• Corrado, Jacopo. The Creole Elite and the Rise of Angolan Protonationalism: 1870–1920. Cambria Press, 2008. ISBN 9781604975291. 
• Crowley, Roger. Conquerors: How Portugal Forged the First Global Empire (2015)
• Curto, Diogo Ramada. Imperial Culture and Colonial Projects: The Portuguese-Speaking World from the Fifteenth to the Eighteenth Centuries (Berghahn Books, 2020) online review
• de Almeida, Miguel Vale. An Earth-colored Sea: Race, Culture And The Politics Of Identity In The Post-colonial Portuguese-speaking World. Berghahn Books, 2004. ISBN 978-1-78238-854-8. 
• Davies, Kenneth Gordon. The North Atlantic World in the Seventeenth Century. University of Minnesota Press, 1974. ISBN 0-8166-0713-3. 
• Davis, David Brion. Inhuman Bondage: The Rise And Fall of Slavery in the New World. Oxford University Press, 2006. ISBN 9780195140736. 
• Diffie, Bailey W.; Winius, George D.. Foundations of the Portuguese Empire, 1415–1580. University of Minnesota Press, 1977. ISBN 978-0-8166-0782-2. 
• Disney, A.R.. History of Portugal and the Portuguese Empire Volume 1, Portugal: From Beginnings to 1807. Cambridge University Press, 2009a. ISBN 978-0521843188. 
• Disney, A.R.. History of Portugal and the Portuguese Empire Volume 2, Portugal: From Beginnings to 1807. Cambridge University Press, 2009b. ISBN 978-0521738224. 
• Dodge, Ernest Stanley. Islands and Empires: Western Impact on the Pacific and East Asia. University of Minnesota Press, 1976 — 226-bet. ISBN 978-0816607884. 
• Gallagher, Tom. Portugal: A Twentieth Century Interpretation. St. Martin's Press, 1982. ISBN 9780719008764. 
• Gann, Louis Henry; Duignan, Peter. Africa and the World: An Introduction to the History of Sub-Saharan Africa from Antiquity to 1840. University Press of America, 1972. ISBN 978-0-7618-1520-4. 
• Gipouloux, François. The Asian Mediterranean: Port Cities and Trading Networks in China, Japan and Southeast Asia, 13th–21st Century. Edward Elger, 2011. ISBN 978-0857934260. 
• Goodman, Grant K.. Japan and the Dutch 1600-1835. Routledge, 2000. ISBN 978-0700712205. 
• Goodwin, Stefan. Africa's Legacies Of Urbanization: Unfolding Saga of a Continent. Lexington Books, 2008. ISBN 978-0-7391-5176-1. 
• Gupta, Pamila. Portuguese Decolonization in the Indian Ocean World: History and Ethnography (Bloomsbury Publishing, 2018).
• Herring, Hubert Clinton; Herring, Helen Baldwin. A History of Latin America: From the Beginnings to the Present. Knopf, 1968. ISBN 0-224-60284-5. 
• Central Africans, Atlantic Creoles, and the Foundation of the Americas, 1585–1660. Cambridge University Press, 2007. ISBN 9780521770651. 
• Jesus, Carlos Augusto Montalto. Historic Macao. Kelly & Walsh, ltd., 1902. ISBN 9781143225352. „Carlos Augusto Montalto Jesus Macao.“ 
• Africa and the Americas: Culture, Politics, and History: A Multidisciplinary Encyclopedia, Volume 2. ABC-CLIO, 2008. ISBN 978-1-85109-441-7. 
• Kamen, Henry. Philip of Spain. Yale University Press, 1999. ISBN 9780300078008. 
• Kozák, Jan; Cermák, Vladimir. The Illustrated History of Natural Disasters. Springer, 2007. ISBN 9789048133246. 
• Kratoska, Paul H.. South East Asia, Colonial History: Imperialism before 1800. Taylor and Francis, 2004. ISBN 978-0415215404. 
• Lach, Donald F.. Asia in the Making of Europe, Volume I: The Century of Discovery. University of Chicago Press, 1994. ISBN 9780226467085. 
• Ladle, Jane. Brazil. American Map, 2000. ISBN 9780887291302. 
• Lisboa, Maria Manuel. Paula Rego's Map of Memory: National and Sexual Politics. Ashgate Publishing, 2008. ISBN 978-0-7546-0720-5. 
• Lockhart, James. Early Latin America: A History of Colonial Spanish America and Brazil. Cambridge University Press, 1983. ISBN 0-521-29929-2. 
• MacQueen, Norrie. The Decolonization of Portuguese Africa: Metropolitan Revolution and the Dissolution of Empire (1997) online
• Macmillan, Allister. Mauritius Illustrated. Educa Books, Facsimile edition, 2000. ISBN 0-313-31106-4. 
• Mahoney, James. Colonialism and Postcolonial Development Spanish America in Comparative Perspective. Cambridge University Press, 2010. ISBN 9780521116343. 
• Malekandathil, Pius. Maritime India: Trade, Religion and Polity in the Indian Ocean. Primus Books, 2010. ISBN 978-9380607016. 
• Mancall, Peter C.. The Atlantic World and Virginia, 1550–1624. University of North Carolina Press, 2007. ISBN 9780807838839. 
• Marley, David. Historic Cities of the Americas: An Illustrated Encyclopedia, Volume 1. ABC-CLIO, 2005. ISBN 978-1-57607-574-6. 
• Marley, David. Wars of the Americas: A Chronology of Armed Conflict in the Western Hemisphere (2 Volumes). University of Oklahoma Press, 2008. ISBN 978-1598841008. 
• McAlister, Lyle. Spain and Portugal in the New World, 1492–1700. University of Minnesota Press, 1984. ISBN 0-8166-1216-1. 
• Mathew, Kuzhippalli Skaria. History of the Portuguese Navigation in India, 1497–1600. Mittal Publications, 1988. ISBN 978-8170990468. 
• Mehta, Jaswant Lal. Advanced Study in the History of Medieval India. Sterling Publishers Pvt. Ltd, 1980. ISBN 978-81-207-0617-0. 
• Metcalf, Alida C.. Go-Betweens and the Colonization of Brazil: 1500–1600. University of Texas Press, 2006. ISBN 978-0-292-71276-8. 
• Metcalf, Alida C.. Family and Frontier in Colonial Brazil: Santana de Parnaíba, 1580–1822. University of Texas Press, 2005. ISBN 978-0-292-70652-1. 
• Newitt, Malyn D.D.. A History of Mozambique. Indiana University Press, 1995 — 335-bet. ISBN 978-0-253-34006-1. 
• Newitt, Malyn D.D.. A History of Portuguese Overseas Expansion, 1400–1668. Routledge, 2005. ISBN 0-415-23979-6. 
• O'Flanagan, Patrick. Port Cities of Atlantic Iberia, c. 1500–1900. Ashgate Publishing, 2008. ISBN 978-0-7546-6109-2. 
• de Oliveira Marques, A.H.. History of Portugal: From Lusitania to Empire; Vol. 1. Columbia University Press, 1972. ISBN 978-0231031592. 
• Olson, James Stuart. Historical Dictionary of European Imperialism. Greenwood, 1991. ISBN 9780313262579. 
• Ooi, Keat Gin. Southeast Asia: A Historical Encyclopedia, from Angkor Wat to East Timor: Volume 1. ABC_CLIO, 2004. ISBN 978-1-57607-771-9. 
• Ooi, Keat Gin. Historical Dictionary of Malaysia. Rowman & Littlefield Publishers, Inc., 2009. ISBN 978-0-8108-5955-5. 
• Colonialism: An International, Social, Cultural, and Political Encyclopedia, Volume 2. ABC-CLIO, 2003. ISBN 1-57607-335-1. 
• Paquette, Gabriel. Imperial Portugal in the Age of Atlantic Revolutions: The Luso-Brazilian World, c. 1770–1850. Cambridge University Press, 2014. ISBN 978-1107640764. 
• Panikkar, K.M. (1953). Asia and Western dominance, 1498-1945, by K.M. Panikkar. London: G. Allen and Unwin.
• Pearson, Michael. Merchants and Rulers in Gujarat: The Response to the Portuguese in the Sixteenth Century. University of California Press, 1976 — 76-bet. ISBN 978-0520028098. 
• Pearson, Michael. The Portuguese in India. Cambridge University Press, 1987. ISBN 0-521-25713-1. 
• Ponting, Clive. World History: A New Perspective. Chatto & Windus, 2000. ISBN 0-7011-6834-X. 
• Priolkar, A.K. The Goa Inquisition (Bombay, 1961).
• Ricklefs, M.C.. A History of Indonesia since c. 1300, 2nd, London: MacMillan, 1991. ISBN 0-333-57689-6. 
• Rodriguez, Junius P.. Slavery in the United States: A Social, Political, and Historical Encyclopedia: Volume 2. ABC-CLIO, 2007. ISBN 978-1-85109-549-0. 
• do Rosário Pimente, Maria. Viagem ao fundo das consciências: a escravatura na época moderna. Ediçoʻes Colibri, 1995. ISBN 972-8047-75-4. 
• Russell-Wood, A.J.R.. Fidalgos and Philanthropists: The Santa Casa da Misericórdia of Bahia, 1550–1755. University of California Press, 1968. 
• Russell-Wood, A.J.R.. The Portuguese Empire 1415–1808. Johns Hopkins University Press, 1998. ISBN 0-8018-5955-7. 
• Scammell, Geoffrey Vaughn. The First Imperial Age, European Overseas Expansion c. 1400–1715. Routledge, 1997. ISBN 0-415-09085-7. 
• Scarano, Julita. MIGRAÇÃO SOB CONTRATO: A OPINIÃO DE EÇA DE QUEIROZ. Unesp- Ceru, 2009. Qaraldi: 2012-yil 29-noyabr.  (Wayback Machine saytida 2013-02-04 sanasida arxivlangan)
• Schwartz, Stuart B.. Sovereignty and Society in Colonial Brazil: The High Court of Bahia and Its Judges, 1609–1751. University of California Press, 1973. ISBN 978-0520021952. 
• Shastry, Bhagamandala Seetharama. Goa-Kanara Portuguese Relations, 1498–1763. Concept Publishers, 2000. ISBN 978-8170228486. 
• de Silva Jayasuriya, Shihan. The Portuguese in the East: A Cultural History of a Maritime Trading Empire. I.B. Taurus, 2008. ISBN 978-1845115852. 
• Goa Through the Ages: An Economic History, Issue 6 of Goa University publication series Volume 2. Concept Publishing Company, 1990. ISBN 81-7022-259-1. 
• Stapleton, Timothy J.. A Military History of Africa. ABC-CLIO, 2013. ISBN 978-0-313-39569-7. 
• Subrahmanyam, Sanjay. The Portuguese Empire in Asia, 1500–1700: A Political and Economic History, 2, Wiley-Blackwell, 2012. ISBN 978-1-118-27401-9. 
• Thomas, Hugh. The Slave Trade: The Story of the Atlantic Slave Trade: 1440–1870. Simon and Schuster, 1997. ISBN 978-0-684-83565-5. Qaraldi: 10-iyul 2012-yil. 
• Thornton, John K.. Warfare in Atlantic Africa, 1500–1800. Routledge, 2000. ISBN 978-1-135-36584-4. 
• Treece, Dave. Exiles, Allies, Rebels: Brazil's Indianist Movement, Indigenist Politics, and the Imperial Nation-State. Praeger, 2000. ISBN 978-1-85109-549-0. 
• Velupillai, Viveka. Pidgins, Creoles and Mixed Languages: An Introduction. John Benjamins, 2015. ISBN 978-1-85109-549-0. 
• Wheeler, Douglas L.. Republican Portugal: A Political History, 1910–1926. University of Wisconsin Press, 1998. ISBN 0-299-07450-1. Qaraldi: 12-iyul 2012-yil. 
• White, Paula. Exploration in the World of the Middle Ages, 500–1500. Facts on File, Inc., 2005 — 138-bet. ISBN 3-87294-202-6. 
• Whiteway, Richard Stephen. The Rise of Portuguese Power in India, 1497–1550. Archibald Constable & Co., 1899. 
• Yamashiro, José. Choque Luso No Japão Dos Séculos XVI e XVII. Ibrasa, 1989. ISBN 1-74059-421-5. 

Havolalar

• Portugaliya imperiyasi xronologiyasi
• Gollandiya Portugaliya mustamlakachilik tarixi: Seylon, Hindiston, Malakka, Bengal, Formosa, Afrika, Braziliyada portugal va gollandlarning tarixi. Til merosi, xaritalar.
• „The Present State of the West-Indies: Containing an Accurate Description of What Parts Are Possessed by the Several Powers in Europe“ by Thomas Kitchin
• Forts of the Spice Islands of Indonesia
• Senaka Weeraratna, 2005, „Repression of Buddhism in Sri Lanka by the Portuguese (1505-1658)“ (Wayback Machine saytida 2020-02-25 sanasida arxivlangan), Australian Centre for Sri Lankan Unity