Xitoy imperiyasining tashqi aloqalari

1800-yildan keyingi tarix uchun Xitoyning tashqi aloqalari tarixiga qarang.

Xitoy Imperiyasining Sin sulolasidan Sin sulolasigacha boʻlgan tashqi aloqalari sulolalarning mavqee koʻtarilib, pasayganligi sababli koʻplab vaziyatlarni qamrab oldi. Xitoy madaniyati qoʻshni hamda uzoq mamlakatlarga taʼsir koʻrsatdi, shu bilan birga tashqi taʼsirlar koʻlami oʻzgarib turdi, uning natijasida baʼzi hududlar hatto zabt etildi. Xan sulolasi davrida Ipak yoʻli savdo yoʻllari jonlanib, ellinistik oʻrta Osiyo, Parfiya imperiyasi hukmronligi ostidagi Fors va Janubiy Osiyoni Xitoy imperiyasi bilan bogʻladi. Miloddan avvalgi II asrda Chjan Syan moʻgʻul Xunnu konfederatsiyasiga qarshi ittifoqchi izlash maqsadida Oʻrta Osiyoga kirib borgan birinchi taniqli xitoy diplomati boʻldi. Xan xitoylarining Rim imperiyasiga kirishga urinishlari va milodiy 97-yilda Gan Yin boshchiligidagi missiya muvaffaqiyatsizlikka uchragan boʻlsa-da, Xitoy tarixiy yozuvlarida rimliklar Hind okeani orqali janubiy Xitoy va Vetnamga sayohat qilishganligi qayd etilgan. Hindistondan kelgan buddizm Sharqiy Xan sulolasi davrida Xitoyga kiritilgan va qoʻshni Vetnam, Koreya va Yaponiyaga tarqalgan, ularning barchasi Xitoy modeliga asoslangan konfutsiy madaniyatini qabul qilgan.

Arab xalifaligida Umaviylar sulolasi hokimiyatga kelgach, Tan sulolasi davrida Xitoyning Islom dunyosi bilan aloqalari boshlangan. Bu vaqtda Xitoyga zardushtiylik, nestoriy nasroniylik va islom kabi bir qancha dinlar kirib keldi, leki Xitoy buddizmi va daosizmi hukmron dinligicha qoldi. Son sulolasi moʻgʻullar istilosiga qadar qoʻshni Lyao va Jin sulolalari bilan teng huquqlilik asosida aloqalar olib bordi. Moʻgʻullar imperiyasi Osiyoda hukmron davlatga aylangach, Pax Mongolica XIII asr boshlari va oʻrtalarida sharqdan gʻarbga tovarlar, gʻoyalar va texnologiyalar savdosini ragʻbatlantirdi. Masalan, Marko Polo sharqqa va gʻarbga xavfsiz sayohat qila olgan edi. Xubilayxon asos solgan moʻgʻullar boshchiligidagi Yuan sulolasi poytaxt Xonbaliqda (hozirgi Pekin) hukmronlik qilgan. Yuan sulolasining Yaponiyaning Kamakura syogunati bilan muvaffaqiyatsiz diplomatiyasi moʻgʻullarning Yaponiyaga bostirib kirishiga sabab boʻldi va bu Yuan imperiyasi uchun muvaffaqiyatsiz yakunlandi.

Yuan sulolasining qulashi va 1368-yilda imperator Chju Yuanchjan boshchiligida Min sulolasining tashkil topishi ortidan, XV asrda Xitoy imperiyasi Xitoy xazina floti admirali Chjan Xening chet elga sayohatini rejalashtirdi. Imperator Yongle vakillari sifatida Chjan floti Janubi-Sharqiy Osiyo, Hind okeani va Sharqiy Afrika boʻylab suzib, oʻlponlar talab qildi, vassal davlatlarga katta sovgʻalar berdi va hatto Shri-Lankaga bostirib kirdi. Biroq, keyinchalik flot demontaj qilindi va bundan keyin Min imperatorlari xalqaro savdo va tashqi aloqalarni bir nechta dengiz portlari bilan cheklaydigan Xayjin izolyatsion siyosatini qoʻllab-quvvatladilar. Bu siyosatlar Xorxe Alvares (Xitoyga dengiz orqali sayohat qilgan birinchi chet ellik) va Rafael Perestrello kabi yevropalik tadqiqotchilar kelganidan keyin asta-sekin oʻzgarib bordi va dastlab Portugaliya imperiyasiga qarshi urush olib borilgan boʻlsa-da, XVI asrda Makaoda portugallarga mustamlakachilik qarorgohi berildi. Xitoyda katolik iyezuit missiyalari ham joriy etildi, Matteo Ricci Pekindagi Min imperatorlarining yopiq shahriga kirishga ruxsat berilgan birinchi yevropalik boʻldi. Keyingi Sin sulolasi davrida Juzeppe Kastiglione kabi Yevropadan kelgan iyezuitlar Xitoy marosimlari boʻyicha bahslar va 1706-yilda koʻpchilik missionerlar haydab chiqarilgunga qadar hukumatda iltifot qozondilar.

XIV asrda moʻgʻullar imperiyasining parchalanishi Oʻrta Osiyo savdo yoʻllarini xavfli qilib, Gʻarbiy Yevropa davlatlarini okean yoʻllarini oʻrganishga majbur qildi. Portugaliya va Ispaniya imperiyasidan keyin Gollandiya imperiyasi va Britaniya imperiyasi kabi protestant davlatlari XVII asrning boshlaridan Xitoy bilan savdo qila boshladilar. Buyuk Britaniya Qirolligi 1600-yilda Britaniyaning Sharqiy Hindiston kompaniyasiga Xitoy bilan savdo monopoliyasini berdi va Sin hukumati 1756-yilda Kanton tizimini yaratish orqali gʻarb bilan rivojlanayotgan savdoni nazorat qilishga oʻtdi va bu savdogarlar uchun savdo monopoliyasini joriy qildi. Tashqi savdoni oʻn uchta faktoriya va janubdagi Kanton (oʻsha paytda Guanchjou deb atalgan) bilan cheklab qoʻydi. 1793-yilgi Britaniyaning Makartni elchiligi imperator Syanlunni tashqi savdo uchun shimoliy Xitoy portlarini ochishga yoki toʻgʻridan-toʻgʻri aloqalar oʻrnatishga ishontira olmadi. Choy kabi tovarlarning Britaniyaga oʻsib borayotgan importi xarajatlari kontrabandachilarning noqonuniy savdosi bilan qoplandi. Biroq, Sinning bir tomonlama afyun sotishni taqiqlashi afyun urushlari va Xitoyning magʻlubiyatiga olib keldi. 1842-yilgi Nankin shartnomasi Kanton tizimini bir qator shartnoma portlari bilan almashtirdi va qirgʻoq savdo tizimini ham tugatdi.

Tarix

Imperator Yongle (1402–1424-yillar). Uning hukmronligi davrida admiral Chjan Xe yettita xazina sayohatida chet elda ulkan dengiz flotini boshqargan.

Oldingi davrlarda Xitoyning tashqi aloqalari nazariyasi Xitoy imperiyasini Osmon sulolasi, jahon sivilizatsiyasining markazi, Xitoy imperatori esa sivilizatsiyalashgan dunyoning yetakchisi deb hisoblardi. Bu qarash Xitoyni " osmon ostidagi hamma narsaga " ega deb hisobladi. Boshqa barcha davlatlar Xitoyning syuzerin hukmronligi ostidagi tarmoqlar hisoblangan. Baʼzilar toʻgʻridan-toʻgʻri vassallar edi. Nazariy jihatdan, imperator poytaxti atrofidagi yerlar "beshta boʻysunish hududi" deb hisoblangan. Ushbu hududlar Osmon oʻgʻlining taʼsir kuchiga qarab farqlangan.

Xitoyning tashqi siyosati dunyoning qolgan qismi kambagʻal va qoloq boʻlib, bizga taklif qiladigan narsasi yoʻq, degan qarash tufayli, bir necha davrlarga boʻlinadi.

Shunga qaramay, Xitoy oʻz tarixining boshidanoq savdo markazi boʻlgan. Xitoyning tashqi dunyo bilan oʻzaro aloqalarining aksariyati Ipak yoʻli orqali amalga oshirilgan. Bu milodiy II asrda Rim imperiyasi vakillari bilan aloqa va XIII asrda venetsiyalik sayohatchi Marko Poloning tashriflarini oʻz ichiga oladi.

Xitoyning tashqi siyosati odatda shimoldan "varvar" bosqinchilar (masalan, Xunlar, Moʻgʻullar va Jurchen) tahdidini toʻxtatishga qaratilgan edi. Bu faol hujum (shimolga yurish) yoki passiv mudofaa (Buyuk Xitoy devori misolida) kabi harbiy vositalar orqali amalga oshirilar edi. Xitoyliklar, shuningdek, heqin yaʼni "tinch nikohlar" deb nomlanuvchi nikoh ittifoqlarini ham tuzadilar.

Xitoy zobitlari "yetuk/tanish vahshiylar" (Xitoy madaniyati taʼsirida boʻlgan chet elliklar) va "xom varvarlar"ni farqlashadi. 

Koʻp davrlarda Xitoy tashqi siyosati ayniqsa qatʼiy edi. Bunday holatlardan biri Min sulolasi davrida admiral Chjan Xening xazina sayohatlari misolida koʻrinadi.

Sin sulolasi

Miloddan avvalgi 210-yilda Sin sulolasining chegaralari.

Oldindan Shan va Chjou sulolalarining koʻplab qirollari hukmronlik qilgan boʻlsa-da, miloddan avvalgi 221-yilda Sin davlati hukmdori Yin Chjen (Sin Shi Xuandi) birinchi boʻlib Chjou sulolasi qoʻl ostidagi turli vassal davlatlarni, shuningdek, uning tarkibida boʻlmagan davlatlarni bosib oldi. U bu turli davlatlarni nisbatan birlashgan va yagona imperiyaga, Sin imperiyasiga aylantira oldi. Uning rahbarligi davrida qonuniy falsafaga qatʼiy rioya qilish asosida yaratilgan jamiyat bilan bir vaqtlar gʻarbiy chegaradagi barcha raqib urushayotgan davlatlarni zabt etdi. Xitoy hududi shimolda Ichki Moʻgʻuliston va Manjuriyagacha kengaytirildi va janubga hozirgi Guandun va shimoliy Vetnamning mahalliy Baiyue (ikkinchisi Jiaozji, keyin esa Tan sulolasi davrida Annam deb ataladi) ga dengiz ekspeditsiyalari joʻnatildi. Ushbu hududlarga bostirib kirib, Xitoy hukmronligi ostiga oldi.

Xan sulolasi

  Xan sulolasi davri (miloddan avvalgi 202-yil–milodiy 220-yillar) Xitoy imperiyasining tashqi aloqalari tarixida Xan imperatori Vuning uzoq hukmronligi davrida (miloddan avvalgi 141–87-yillar) diplomat Chjanning sayohatlari imperiya tarixidagi yangi davr boʻldi. Chjan birinchi marta Xitoyning turli Osiyo hududlari bilan aloqalarini ochdi. Xunlarga qarshi yuechjilar bilan ittifoq tuzish maqsadida Gʻarbiy hududlarga sayohat qilgan Chjan Syan koʻp yillar davomida Xunlar tomonidan qamoqqa olingan, biroq u ilgari xitoyliklar uchun nomaʼlum boʻlgan yerlar haqida batafsil maʼlumotlarni olib kelgan. Bunga uning ellinlashgan Fargʻona (Dayuan), Yunon-Baqtriya podsholigi (Daxiya), Anxi (Parfiyaning Fors imperiyasi), Syaoji (Mesopotamiya), Shendu (Hindiston) va Uyshun Oʻrta Osiyo koʻchmanchilari hududlariga qilgan sayohatlari tafsilotlari muhim maʼlumotlar hisoblandi. Uning sayohatlaridan soʻng, Xitoydan Rim imperiyasiga qadar Ipak yoʻlining mashhur quruqlik savdo yoʻli yaratildi. Imperator Vu ham oʻzining Xunlarga qarshi muvaffaqiyatli yurishlari bilan mashhur edi. U Manjuriyada Xanning toʻrtta qoʻmondonligini oʻrnatish uchun Viman Joseon qirolligiga qarshi urush qildi. Imperiya janubiy Xitoy va Shimoliy Vetnamga, keyin esa Bayyue qirolliklari hududi hisobiga kengayishni boshladi. Xan imperiyasi shaharlarni magʻlub etganidan keyin Minyueni oʻzlashtirdi va Yunnandagi Dianni qoʻshib oldi. Miloddan avvalgi 111-yilga kelib, imperator Vu Xan-Nanyue urushi natijasida Nanyue qirolligini bosib oldi. Nanyue Triệu sulolasi tomonidan boshqarilgan. Xitoyning Nanyue ustidan hukmronligi Sin dengiz floti zobiti Chjao Tuo tomonidan SIn sulolasi qulashi va Xan sulolasi oʻrnatilishi vaziyatida hududni Xitoydan ajratib olguniga qadar davom etdi.

Xan sulolasi miloddan avvalgi 87-yilda, imperator Vu davrida Ipak yoʻlining hududiy kengayishi va oʻrnatilishidan keyin.

Xitoyning savdo missiyalari faqat quruqlik boʻylab sayohat qilish bilan cheklanib qolmadi. Miloddan avvalgi II asrda xitoyliklar Janubi-Sharqiy Osiyodan oʻtib Hind okeaniga suzib borib, dengiz orqali Hindiston va Shri-Lankaga rimliklardan oldin yetib borishgan. Bu dengiz yoʻlidan nafaqat savdogarlar va diplomatlar, balki xitoylik diniy missionerlar ham hind buddizm matnlarini sanskritdan xitoy tiliga tarjima qilish uchun koʻplab sayohatlar uyushtirishdi. Milodiy 148-yilda An Shigao nomi bilan mashhur boʻlgan Parfiya shahzodasi birinchi boʻlib Buddizm oyatlarini xitoy tiliga tarjima qilgan. Miloddan avvalgi I asrda Oq Ot ibodatxonasini tashkil etgan imperator Min davri VI asr Xitoy yozuvchisi Yan Syuanji tomonidan buddizmning Xitoyga rasmiy kiritilish davri sifatida belgilangan. Milodiy I asrga kelib, xitoyliklar Va xalqi deb ataydigan Yayoi (Yaponiya) bilan dengiz aloqalarini oʻrnatdilar. I asrda xitoylar markazi hozirgi Kambodjada joylashgan va qisman Birma, Laos, Tailand va Vyetnam hududlarini oʻz ichiga olgan Funan qirolligi bilan ham aloqalar oʻrnatdilar

Xan generali Ban Chao (milodiy 32-102-yillar) xunlarni mintaqadan siqib chiqargandan soʻng, gʻarbiy mintaqalardagi (Hozirgi Shinjondagi Tarim havzasi) davlatlarni qayta bosib oldi. Bunga Xitoy nazoratiga qaytarilgan Qashgʻar, Krurova va Xoʻtan qirolliklari kiradi. Shuningdek, u Rimga (Daqin) yetib borish uchun oʻzining elchisi Gan Yinni yubordi. Gan Ying, ehtimol, Qora dengiz va Rim tarkibidagi Suriyagacha yetib borib, ortga qaytgan. Biroq, u Rim imperiyasi haqidagi xabarlarni yozib qoldirdi. Xitoyda keyinchalik Rim elchilari boʻlgani haqida dalillar mavjud.

Tarqoqlik davri

Yungang Grotto haykallari, Xitoyning buddizmni qabul qilishini aks ettiruvchi koʻplab madaniy ramzlardan biri.

Buddizm Xan sulolasi davrida kirib kelgan boʻlsa-da, mil. 220-589-yillardagi tartibsizliklar va parchalanishlar davrida u gullab yashnadi va buddist missionerlari tomonidan boshqa chet el mintaqalariga ham olib chiqildi. Sanskrit matnlarini xitoy tiliga tarjima qilish uchun Kuchadan Xitoyga sayohat qilgan Kumarajiva (344-413) kabi hind rohiblari ham bor edi. Buddist sutralarini olish va xitoy tiliga tarjima qilish uchun chet elga sayohat qilgan keksaligida Shri-Lanka, Hindiston va Nepalga sayohat qilgan xitoylik rohib Faxyan (337-422) kabi koʻplab xitoyliklar ham bor edi. Xitoydan buddizm Koreyaga 372-yilda kirib kelgan. U birinchi boʻlib shimoliy Koguryo davlatida yoyilgan va oxir-oqibat oʻziga xos Koreya buddizmiga aylanadi. Nihon Shokiʼda qayd etilganidek, Yaponiyaga buddizm 552-yilda Koreyaning uchta qirolligidan birining hukmdori Baekje Seong tomonidan yuborilgan diniy missiya yordamida kiritilgan.

Uch qirollik

Uch qirollik davri (220-280-yillar) Xitoy tarixining Xan merosiga daʼvogar uchlik oʻrtasidagi tinimsiz urushlar bilan oʻtgan davr edi. Xitoyning uchta urushayotgan davlatga boʻlinishi mahalliy toʻqnashuvlarga kirishishni zaruratga aylantirdi, shuning uchun ular chet elga sayohat qilish muammolari bilan jiddiy shugʻullana olmadilar. gʻarbdagi Shu Xan davlati oʻsha paytda Nanman deb atalgan janubi-gʻarbdagi Hmong xalqini bosib oldi. Bu voqea haqidagi xabarlar Shimoliy Kao Vey davlatida joylashgan Syao Rui (226-239-yillar) saroyiga tashrif buyurgan, taxminan Aleksandr Severus tomonidan joʻnatilgan Rim elchiligi yozuvlarida qayd etilgan. Yana bir Rim elchiligi 284-yilda qayd etilgan. Bu, ehtimol Kar tomonidan yuborilgan. Ushbu elchilik xitoylar tomonidan qayd etilgan soʻnggi xitoy-rim aloqasi edi.

Jin sulolasi

Jin sulolasi 265-yilda (Shu Xan zabt etilgandan keyin) bir vaqtlar Kao Vey davlatiga xizmat qilgan zodagon Sima oilasi tomonidan tashkil etilgan va 280-yilda Sharqiy Vu davlatini bosib olib, Uch Qirollik davrini tugatgan. Biroq, 291-yildan 306-yilgacha boʻlgan davrdagi Sakkiz shahzoda urushi bilan davlat yana zaiflashdi. Bu sindirilgan Xun koʻchmanchilariga Xitoyning Loyan va Changʻandagi tarixiy poytaxtlarini qoʻlga kiritishga imkon berdi va Jin saroyi vakillarini janubga Syankanga (hozirgi Nankin) qochishga majbur qildi. Keyin Xunlar shimolda Xan Chjao podsholigi nomi ostida hukmronlik oʻrnatdi. Jin sulolasi davrida buddizmning davomli gullab-yashnashi kuzatildi.

Janubiy va Shimoliy sulolalar

Janubiy va Shimoliy sulolalar davri (420-589-yillar) oʻzidan oldingi Uch podshohlik davri kabi urushlar bilan oʻtgan davr boʻlsa-da, bu davr Ipak yoʻli boʻylab buddizm ibodatxonalarining gullab-yashnash davri boʻldi. Bunga Yungang Grottoes, Longmen Grottoes va Mogao gʻorlari kabi Buddist manzilgohlari kiradi.

Suy sulolasi

Shahzoda Shotoku (574-622) Yaponiya imperatorlik sulolasining regenti va siyosatchisi edi.

Yan Jian (imperator Ven) 581-yildan Shimoliy Xitoyda hukmronlik qildi va 589-yilda janubda Chen sulolasini bosib oldi va Xitoyni Suy sulolasi (581 – 618-yillar) nomi ostida birlashtirdi. U va uning vorisi imperator Yan bir nechta harbiy yurishlar uyushtirdi.

Shimoliy Vyetnam bosib olindi, janubiy Vyetnamda esa Champa qirolligi ustidan vaqtinchalik nazorat oʻrnatildi. Ular Koreyaning Uch Qirolligi davrida Shimoliy Koreya qirolligi Koguryoga qarshi muvaffaqiyatsiz yurishlarni uyushtirdilar, bu nafaqat qoʻshinni, balki oxir-oqibatda hukumat daromadlarining ham katta qismini yoʻq qildi.

Buyuk Kanal Suy sulolasi davrida qurib bitkazildi. Bu kanal daryo transporti orqali shimoliy va janubiy Xitoy oʻrtasidagi mahalliy savdoni rivojlantirdi.

Ushbu qisqa muddatli sulola davrining diplomatik diqqatga sazovor jihatlaridan biri shahzoda Shotokuning 607-yilda Ono no Imoko boshchiligidagi Yaponiyaning Xitoydagi elchiligi edi.

Shahzoda Shotoku oʻz malikasi Suikoni imperatritsa deb eʼlon qildi va oʻsha paytda oʻzini dunyodagi yagona imperator deb hisoblagan Xitoy imperatori bilan teng huquqlilikka daʼvo qildi. Shunday qilib, Shotoku xitoylik boʻlmagan davlat oʻzini faqat qirol deb atash mumkin, ammo imperator emas, degan Xitoy tamoyilini buzdi.

Imperator Yan yaponlarning bu xatti-harakatini "qoʻpollik" deb hisobladi, chunki bu uning sinotsentrik dunyoqarashiga zid edi. Nihoyat, u buni qabul qilishga va keyingi yilda Yaponiyaga elchi yuborishga majbur boʻldi, chunki u Koguryoni bosib olishga tayyorgarlik koʻrish uchun Yaponiya bilan toʻqnashuvdan qochishi kerak edi.

Tan sulolasi

Tan sulolasi (618-907) Xitoy uchun oʻzining harbiy qudrati, vassal va mustamlakalarni bosib olish, tashqi savdo va Sharqiy Osiyodagi markaziy siyosiy va ustun madaniy mavqei nuqtai nazaridan Xitoy uchun yana bir yuksak davrdir.

Sulolaning eng mashhur hukmdorlaridan biri imperator Taizon (626–649-y.y.) edi. U Xitoy tarixida bir qancha muhim harbiy yurishlarni boshlagan. Ularning aksariyati Markaziy Osiyodagi kuchli turkiy davlatlarga qarshi. Bular Sharqiy Tujue, Tuyuhun va Xueyantuo ga qarshi yurishlarni oʻz ichiga oladi. Tarim havzasidagi voha davlatlarini bosib olish uchun qoʻshinlar yuborildi. 644-yilda Qorashahr podsholigi, 649-yilda esa Kucha podsholigi bosib olindi. Tan imperiyasining gʻarbga kengayishi imperator Taizonning vorisi imperator Gaozon davrida ham davom etdi. U 657-yilda turk xoqoni Ashina Xelu boshchiligidagi gʻarbiy turklarni general Su Dinfang boshchiligidagi qoʻshin yordamida magʻlub etdi.

Koreya qirolligi Silla bilan kuchli ittifoqlikda Tan-Silla birlashgan floti 663-yilda Baekgang dengiz jangida Koreya qirolligi Baekje va uning Yamato (yapon) ittifoqchilari ustidan hal qiluvchi gʻalabaga erishdi. Imperator Taizon ittifoqchisi birlashgan Sillaga raqibi Koguryoni shimolda tor-mor etishga yordam berish maqsadida Koguryoga bostirib kirdi. Imperator Taizonning Shimoliy Koreyaga bostirib kirishdagi yana bir maqsadi 313-yilda Koguryo Jin sulolasidan tortib olgan va eski Xitoy qoʻmondonligi boʻlgan Lelang qoʻmondonligi hududini qaytarish edi. Biroq Koguryo hududi Tan imperiyasi emas, balki Silla va Boxay qirolliklari qoʻliga oʻtdi.

Rassom Yan Liben (taxminan 600 – 673) tomonidan Tan sulolasi imperatori Taizon tasvirlangan rasm.

Tan sulolasi davridagi Xitoy savdo aloqalari gʻarbiy tomonda Arabiston yarim oroli, Sharqiy Afrika va Misrgacha choʻzilgan. Xorijiy mamlakatlardan kelgan koʻplab zamonaviy yozuvchilar Xitoy kemalari, xorijiy portlarga olib kelingan Xitoy tovarlari, shuningdek, Xitoy dengiz portlarini tasvirlab berishgan. Xitoy mualliflari orasida yozuvchi Duan Chenshi (863-yilda vafot etgan) Somalidagi savdoni, 785-805-yillarda xitoylik geograf Jia Dan Fors koʻrfazida qurilgan mayoqlarni tasvirlab bergan. Ushbu maʼlumotlar keyinchalik musulmon yozuvchilari al-Masʼudiy va al -Muqaddasiy tomonidan tasdiqlangan. Xitoyga islom dinining kirib kelishi imperator Gaozon (649-683 yillar hukmronligi) davrida Muhammad paygʻambarning amakisi Saʼd ibn Abu Vaqqos kabi sahobalar bilan boshlangan. Xitoy janubidagi Guanchjou dengiz porti butun Osiyo boʻylab chet ellik sayohatchilarni qabul qiluvchi dunyodagi eng yirik dengiz portlaridan biriga aylandi. oʻsha paytda Guanchjou dengiz ipak yoʻli boʻylab yirik port edi va Yaponiya bilan savdo olib borilgan. Tan poytaxti Changʻan chet ellik sayohatchilar, taniqli mehmonlar, savdogarlar, elchilar va missionerlar bilan toʻlgan koʻp madaniyatli metropol sifatida mashhur boʻldi. Syuna Szan (664-yilda vafot etgan) kabi xitoylik buddist rohiblar tajriba orttirish, buddist yodgorliklarini yigʻish va qoʻshimcha sutralarni xitoy tiliga tarjima qilish uchun Hindiston kabi joylarga sayohat qilishni davom ettirdilar.

Imperator Syuantszun (712–756-yillar) Tan sulolasining yuqori nuqtasi sifatida qaralsa-da, uning hukmronligining soʻnggi yillarida Xitoy tarixidagi eng halokatli qoʻzgʻolonlardan biri sodir boʻldi. Tan imperiyasi oʻz qurolli kuchlariga koʻplab Oʻrta Osiyo turklarini jalb qilgan edi. Ulardan biri An Lushan (703 – 757), soʻgʻd-turki boʻlib, u imperator Syuantszunning kanizagi Yanning shaxsiy sevimli harbiy qoʻmondoniga aylandi. U millionlab odamlarning oʻlimiga sabab boʻlgan An Lushan qoʻzgʻolonini boshladi. Tan sulolasi Markaziy Osiyodagi mulklarini yoʻqotdi va tibetliklarning Xitoyga bostirib kirishiga va poytaxt Changʻanni vaqtincha egallashiga sharoit yaratib berdi. Tan sulolasi imperator Syantszun (805-820) davrida qayta tiklandi, lekin u hech qachon oʻzining sobiq harbiy va siyosiy mavqeiga erisha olmadi. Biroq, qoʻzgʻolonning kutilmagan taʼsiri hukumatning savdoga qoʻygan cheklovlarini yumshatish boʻldi. IX asr siyosiy jihatdan notinch boʻlgan boʻlsa-da, Xitoy iqtisodiyoti tashqi savdo bilan mustahkamlanib, rivojlanishda davom etdi. Yaponlar 894-yilda Tan imperiyasiga oʻz elchilarni joʻnatishdi.

Besh sulola va oʻn podshohlik

Besh sulola va oʻn qirollik (907-960) davri birlashgan Tan va Son sulolalari oʻrtasida boʻlinish va Xitoy fuqarolar urushi davri edi. Bu davr Arabistondan Xitoyga yunoncha olovi (yoki asl nusxaga oʻxshash formulasi) kiritb kelishi bilan ajralib turadi. Keyinchalik yunon olovi Xitoyning yangi ixtirosi boʻlgan va Besh sulola va Son sulolasi davrida janglarda ishlatilgan ikki porshenli nasosli oʻt purkagichga nisbatan qoʻllandi.

Son sulolasi

Shimoliy Son sulolasi (960-1127), shimolda qoʻshni gʻarbiy Sya va Liao sulolalari.

Xitoyning jahon diplomatiyasining markazi ekanligi haqidagi siyosiy nazariyasi Sharqiy Osiyoda koʻp jihatdan qabul qilingan. Biroq, Xitoy zaiflik davrlari, masalan, Son sulolasi (960-1279) davri bundan mustasno.

Shimoliy Son sulolasi davrida (960-1279) Xitoy imperatorlari Kidanlar boshchiligidagi Liao sulolasi imperatorlarini oʻzlariga teng deb qabul qilishga majbur boʻldilar. Jurchenlar boshchiligidagi Jin sulolasi Son sulolasi koʻmagida qoʻzgʻolon koʻtarib, Liao sulolasini taxtdan agʻdargandan soʻng, ular Songa qarshi chiqdilar va Jin-Son urushlarida Shimoliy Xitoyni Xuayxe daryosiga qadar boʻysundirdilar.

Keyin Janubiy Son sulolasining imperator saroyi (1127—1279) Jin sulolasining Jurchen hukmdorlarini oʻz hukmdorlari deb tan olishga majbur boʻldi. Moʻgʻullar 1234-yilda Son sulolasi yordamida Jin sulolasini bosib oldilar. 1279-yilga kelib Xubilay xon boshchiligidagi moʻgʻullar tomonidan Son sulolasi ham bosib olingan va Yuan sulolasiga asos oslingan.

Jin sulolasi shimolni bosib olgandan keyin Janubiy Son sulolasi (1127–1279).

Shimolda Tangutlar boshchiligidagi gʻarbiy Sya kabi kuchli sulolalar davrida Son sulolasi mohir diplomatiya bilan shugʻullanishga majbur boʻldi. Taniqli davlat arboblari va olimlar Shen Kuo (1031–1095) va Su Son (1020–1101) chegaradagi kelishmovchiliklarni bartaraf qilish uchun Lyao sulolasiga Son elchisini yubordilar. Shen Kuo Son sulolasining shimoldagi qonuniy chegaralarini arxivda saqlangan eski hujjatlar va Son va Lyao sulolalari oʻrtasida imzolangan shartnomalar orqali tasdiqladi. Su Son sulolasining qonuniy chegaralarini xuddi shunday tarzda tasdiqladi, faqat u oʻzining kartografiya va xaritalar boʻyicha keng bilimlaridan qizgʻin chegara bahsini hal qilish uchun foydalangan.

Son sulolasi davrida Xitoy dengiz savdosi keskin oshdi. Savdoda Guanchjoudagi gavjum dengiz porti yetakchilik qildi. Chet eldagi dengiz savdosi Fujian provinsiyasida rivojlanayotgan kemasozlik sanoati bilan uygʻunlashdi. Bu, shuningdek, Son Xitoydagi iqtisodiy inqilob va dengiz savdo missiyalarining koʻplab boy, tayyor investorlarining mavjudligi bilan yaxshilandi. Son sulolasi davrida xorijiy mamlakatlardan Xitoyga bir qancha taniqli diplomatik missiyalar yuborilgan. Bunga 1008-yilda imperator Chjenszun davridagi Fotimiy Al-Hakim bi-Amr Alloh boshchiligida Misr elchiligi, shuningdek, 1077-yilda Hind Chola sulolasidan boʻlgan Chola I ning elchilgi kabilar kiradi.

Xitoy buddizmining oltin davri Tan sulolasi davrida tugagan boʻlsa-da, hali ham nufuzli Xitoy buddist rohiblari mavjud edi. Bunga Enni Benʼen (1201-1280) kabi yapon shogirdlariga taʼlim bergan zen buddist rohibi Vuzxun Shifan (1178-1249) kiradi. U Xitoydan Yaponiyaga qaytganidan soʻng Yaponiyada Zen taʼlimotining tarqalishiga hissa qoʻshdi va Tofuku-jining oʻrnatilishiga yordam berdi.

Yuan sulolasi

Xubilayxonning ov tasvirlari, rassom Liu Guandao, 1280-yil.

Xitoyning Yuan sulolasi (1271–1368) 1260-yildagi vorislik urushi tufayli siyosiy jihatdan toʻrt xonlikka boʻlingan ulkan Moʻgʻul imperiyasining (Sharqiy Osiyodan Sharqiy Yevropagacha choʻzilgan) eng sharqiy qismi edi. Moʻgʻul rahbarlari Chingizxon, Oʻqtoyxon, Munkexon va Xulaguxon Shimoliy Xitoyda Tangut boshchiligidagi gʻarbiy Sya sulolasini va Jurchenlar boshchiligidagi Jin sulolasini zabt etishga, shuningdek Koryo sulolasi hukmronligi ostidagi Koreyaga bostirib kirishga muvaffaq boʻlishdi. Koreya monarxlari poytaxtni Gangva orolidan materikga qaytarishga rozi boʻlgach, moʻgʻullar chekinishdi.

1279-yilda Janubiy Son sulolasini zabt etgan Yuan sulolasi asoschisi imperator Xubilay edi. Xubilay ikki marotaba Yaponiyaga bostirib kirish uchun etnik koreys, xan va moʻgʻul qoʻshinlaridan foydalangan ambitsiyali lider edi. Ammo ikkala yurish ham oxir-oqibat muvaffaqiyatsizlikka uchradi.

Yuan sulolasi Tan va Son sulolalarining dengiz savdosi faoliyatini davom ettirdi. Van Dayuan (1328–1339) nomi bilan tanilgan Yuan floti kapitani Shimoliy Afrikadagi Marokashga tashrifi chogʻida Oʻrta yer dengizi orqali sayohat qilgan birinchi xitoylik boʻlgan. 1296-yildan 1297-yilgacha elchi Indravarman III imperatorligi ostidagi Kxmerning Chjou Daguan (1266-1346) boshchiligida elchiligi bu davrning diplomatik voqealaridan biri edi. Yuan hukumatiga bergan hisobotida Chjou Daguan Angkor Vat kabi joylarni va Kxmer imperiyasining kundalik hayotini tasvirlab berdi. Aynan Xubilayxon hukmronligining dastlabki yillarida Marko Polo (1254–1324) Xitoyga tashrif buyurdi. Ehtimol u avvalgi Son poytaxti Xanchjougacha borgan va u hududlarnigoʻzalligi uchun katta hayrat bilan taʼriflagan.

Min sulolasi

Imperator Yongle va Syuandelarning ba'zi elchiliklari sayohati: Chjan Xe va Xon Bao (1405–1433, qora), Yishixa (1412–1433, koʻk), Chen Cheng (1414–1420, yashil)

Xan va Tan sulolalaridan keyin Min sulolasi (1368-1644) Xitoy hokimiyatining yana bir yuqori nuqtasi edi. Birinchi Min imperatori imperator Xunvu (1368 – 1398-y.y.) raqib qoʻzgʻolonchi Xitoy rahbarlarini tor-mor etgan, soʻngra Yuan sulolasidagi moʻgʻullarni shimolga, yaʼni Moʻgʻul dashtlariga surib chiqargan Qizil peshanabogʻlilar qoʻzgʻoloni rahbari edi.. Min sulolasi keyinchalik moʻgʻullar bilan bir qator toʻqnashuvlarga kirdi, ularning baʼzilari muvaffaqiyatli boʻldi, boshqalari esa yoʻq. Bunga misol qilib 1449-yilda Tumu inqirozini koʻrsatish mumkin. Unda imperator Chjengtong moʻgʻullar tomonidan asirga olingan va bir yildan keyin ozod qilingan.

Yonglening oʻn ikkinchi yilida (1414) Bengaliyadan olib kelingan ekzotik jirafa.

Imperator Xongvu xorijiy elchilarga Nankin va Pekindagi poytaxtlarga tashrif buyurishga ruxsat berdi, ammo chet elga sayohat qilishni xohlaydigan xitoylik savdogarlar tomonidan xususiy dengiz savdosini qatʼiyan taqiqlab qoʻydi. Xitoyga bostirib kirish niyatida boʻlgan Amir Temur vafotidan soʻng imperator Yongle Xitoy bilan Xurosondagi Shohrux davlati va Movarounnahr davlati oʻrtasidagi munosabatlar ancha yaxshilanadi. Xitoyning Samarqand va Hirotdagi elchisi Chen Cheng ham, Xitoydagi elchi Gʻiyosiddin Naqqosh ham bir-birlarining mamlakatiga qilgan tashriflari haqida batafsil maʼlumot qoldirganlar.

Min davrining eng yirik diplomatik voqealari imperator Yonglening (1402—1424-yillar hukmronligi) saroy amaldori admiral Chjan Xening (1371–1433) ulkan dengiz missiyalari va yurishlari edi. Chjan Xening missiyalari Osiyo dunyosining koʻp qismidagi portlarga, jumladan Borneo, Malayziya davlati Malakka sultonligi, Shri-Lanka, Hindiston, Fors, Arabiston va Sharqiy Afrika portlariga tashrif buyurdi. Shu bilan birga, imperator Yongle boshchiligidagi xitoylar 1402-yilda Shimoliy Vetnamga bostirib kirishdi va 1428-yilgacah u yerda qolishdi. Mahalliy aholi qoʻzgʻolon koʻtargan va Le Lợi Xitoy bosqinchilariga qarshi muvaffaqiyatli mahalliy qoʻzgʻolonni boshqargan.

Bunday yirik dengiz missiyalari Min sulolasidagi izolyatsiya davrlari va Xitoyning sharqiy qirgʻoq boʻyidagi yirik hududlarini talon- toroj qiluvchi vokou qaroqchilaridan himoya qilish zarurati sababli Chjan Xedan keyin toʻxtatildi. Garchi ekspeditsiyalar davlat tomonidan qattiq cheklangan boʻlsa-da, savdo umuman taqiqlanmagan. 1578-yildan keyin savdo butunlay liberallashtirildi. XVI asrning boshlarida Portugaliya imperiyasi xitoylar bilan Tamaoda savdo-sotiq qildi. Xitoyliklar, shuningdek, ispanlar bilan savdo-sotiq qilishdi va har yili Filippinga koʻplab savdo kemalarini joʻnatib, ularga yangi dunyo koloniyalaridan qazib olingan kumush evaziga Xitoy tovarlarini sotishdi. Xitoyga ispan kumushlari shunchalik koʻp kirdiki, Minlar Xitoyida zarb qilingan ispan kumush pul birligi odatiy holga aylandi. Xitoyliklar kumush pulni yana mis valyutasiga aylantirishga harakat qilishdi, ammo iqtisodiy zarar koʻrishdi.

1524-yilda Pekinga Usmonli imperiyasi vakillari tashrif buyurishdi.

Matteo Ricci (chapda) va Xu Guansi (oʻngda) 1607-yilda nashr etilgan Evklid elementlarining Xitoy nashri.

Shu bilan birga, imperator Vanli (1572 – 1620) boshchiligidagi xitoylar Koreyani Yaponiyadan himoya qilish uchun biroz qimmatga tushadigan urushga kirishdilar. Yapon regenti Toyotomi Xideyoshi (1537-1598) va uning yordamchisi Oda Nobunaga (1534-1582) feodal Yaponiyada gullab-yashnagan Azuchi-Momoyamani hokimiyatga keltirib, Sengokuning notinch davriga chek qoʻydilar. Biroq, yaponlar 1592-yildan 1598-yilgacha Koreyaga ulkan bosqin uyushtirdilar. Yaponlarning maqsadi gullab-yashnagan Min Xitoyiga bostirib kirish edi, ammo buning uchun Koreya yarim orolidan maydon sifatida foydalanish kerak edi. Urush davomida Min qoʻshinlari sezilarli talofatlarga uchradi va Koreyaga quruqlikdagi qoʻshinlarni yuborish va Noryang nuqtasi jangi kabi janglarda Koreya flotini mustahkamlash uchun katta daromad sarfladi. Yaponlar nihoyat magʻlubiyatga uchradilar va chekindilar.

Min iqtisodiyotining inflyatsiya tufayli pasayishi hosil yetishmovchiligi, ocharchilik, oʻlat va Li Zicheng (1606 – 1644) boshchiligidagi agrar qoʻzgʻolon tufayli yanada yomonlashdi va 1644-yilda Min sulolasi quladi. Min generali Vu Sanguy (1612 – 1678) Li qoʻl ostidagi isyonchilar tomoniga oʻtmoqchi edi, lekin uning kanizagi Chen Yuanyuan Li tomonidan olib ketilganida, oʻzini xiyonat qilingandek his qildi va shuning uchun knyaz Dorgon boshchiligidagi manjurlarga shimoliy hududga kirishga imkon berdi.

Xitoyga tashrif buyurgan birinchi yezuit missionerlari buni Min sulolasi davrida amalga oshirishgan. Eng koʻzga koʻringan italiyalik iyezuit Matteo Rikki (1552-1610) edi. Matteo Rikki koʻplab sabablarga koʻra Xitoy va gʻarbda mashhur. U birinchi boʻlib xitoy klassik matnlarini lotin tliga tarjima qilgan va eng koʻzga koʻringan xitoy faylasufi Kong Tsiu nomini birinchi boʻlib “ Konfutsiy ” deb tarjima qilgan. Boshqa bir iyezuit otasi bilan birga imperator Vanli davrida Pekinning Yopiq shaharga kirgan birinchi Yevropalik edi. Matteo Rikki va uning baptist xitoylik hamkasbi, matematik, astronom va agronom Syu Guanqi (1562–1633) qadimgi yunoncha " Evklid elementlari" matematik risolasini birinchi boʻlib xitoy tiliga tarjima qilganlar.

Ilk Sin sulolasi 1800-yilgacha

1656-yilda Pekinga gollandiyalik mehmonlar tomonidan tashkil etilgan "Moʻgʻul elchiligi". Lach & Kley (1993) ma'lumotlariga koʻra, zamonaviy tarixchilar (ya'ni, Lusiano Petech) tasvirlangan emissarlar aslida Moʻgʻuliston Hindistonidan emas, balki Turfondan (Moʻgʻuliston) kelgan deb oʻylashadi.

XVII-XVIII asrlarda uzoq davom etgan Xitoy marosimlari boʻyicha bahslar 1704-yilda papani iezuit pozitsiyasini oʻzgartirishga va ajdodlar hamda konfutsiylik bilan bogʻliq anʼanaviy xitoy marosimlarini tan olishni rad etishga olib keldi. Shundan keyin imperator papa siyosatiga ergashgan barcha missionerlarni quvib chiqardi. Rim papasining qarori nihoyat 1939-yilda bekor qilindi

gʻarbning Xitoydagi elchilari oldida turgan muammolardan biri sajda qilish edi. gʻarb diplomatlari buni Xitoy imperatorining oʻz monarxlaridan ustunligini tan olishni anglatishi deb tushundilar, bu harakatni ular qabul qilib boʻlmas deb topdilar. 1665-yilda rus tadqiqotchilari manjurlar bilan hozirgi Xitoyning shimoli-sharqida uchrashdilar. Xitoyliklar iezuit missionerlaridan oʻrgangan umumiy lotin tilidan foydalanib, Xitoy imperatori Kansi va Rossiya imperiyasi podshosi Pyotr I 1689-yilda Nerchinsk shartnomasini imzoladilar, bu shartnoma Rossiya va Xitoy oʻrtasidagi chegaralarni belgilab berdi, uning ayrim qismlari bugungi kunda ham mavjud.

Rossiya bilan bogʻliq muammolar bilan tashqi ishlar vazirligi emas, balki muammoli moʻgʻullar bilan bir xil vazirlik shugʻullangan, bu Rossiyaning qoʻlbola boʻlmagan davlat maqomini tan olishga xizmat qilgan. Shu vaqtdan boshlab Xitoyning boshqa barcha xalqlarning qaramlar sifatidagi dunyoqarashi oʻzgara boshladi.

1795-yilda imperator Syanlun saroyida qabul qilingan soʻnggi Yevropa delegatsiyasi tasvirlangan rasm - Isaak Titsingx (shlyapali yevropalik, chap tomonda) va AE van Braam Xoukgeest (shlyapasiz oʻtirgan yevropalik).

1793-yilda imperator Syanlun ingliz diplomati Jorj Makartnining savdo va tashqi aloqalarni kengaytirish taklifini rad etdi. Gollandiya elchiligi anʼanaviy Xitoy imperatorlik tashqi aloqalari tarixida har qanday yevropaliklarning Xitoy imperiyasidagi oxirgi boʻlishi edi.

Iqtisodiy va siyosiy kuchni himoya qilishda tashqi aloqalarni saqlash juda muhim boʻlsa-da, Imperiya hukumati oʻsha paytda Yevropa davlatlari bilan aloqalarni unchalik ragʻbatlantirmagan. Professor Kennet Pomeranzning "Buyuk tafovut " kitobida koʻrsatilgandek, Xitoy iqtisodiyotini oʻrab turgan infratuzilma Yevropadagiga qaraganda ancha bardoshli edi. Bir nechta Xitoy bozorlarining ichki ehtiyojlarni qondirish va global miqyosda raqobatlashish qobiliyati mustaqil innovatsiyalar va Yevropa taʼsir doirasidan tashqarida rivojlanish imkonini berdi. Yuqori yashash sifati, tegishli sanitariya sharoiti va kuchli ichki qishloq xoʻjaligi sektori hisobga olinsa, Xitoy hukumati gʻarbiy kuchlar tomonidan qoʻyilgan har qanday talabni qondirish uchun jiddiy sabablarga ega emas edi.

Gollandiya va Gollandiyaning Sharqiy Hindiston kompaniyasi manfaatlarini ifodalovchi Isaak Titsing 1794–96-yillarda imperator Syanlun hukmronligining 60 yilligiga bagʻishlangan tantanalarda qatnashish uchun Pekinga sayohat qildi. Titsingx delegatsiyasiga gollando-amerikalik Andreas Everardus van Braam Houckgeest ham kirdi Xitoy imperiyasi haqida ushbu elchilikning batafsil tavsifi koʻp oʻtmay Qoʻshma Shtatlar va Yevropada nashr etilgan. Titsingning fransuz tarjimoni Kretyen -Lui-Jozef de Guignes 1808-yilda Titsing missiyasi haqida oʻz hisobotini nashr etdi. Titsingning oʻzi voqealarning oʻz versiyasini nashr etmasdan oldin vafot etdi.

Sin sulolasi davrida Xitoyning dunyoqarashi juda oz oʻzgardi, chunki Xitoyning sinotsentrik istiqbollari uning kuchayib borayotgan zaifligi va gʻarbning kuchayib borayotgan kuchini minimallashtirishga qaratilgan siyosat va amaliyotlar bilan mustahkamlashda davom etdi. Titsingx missiyasidan soʻng, birinchi va ikkinchi afyun urushlarining oqibatlari hamma narsani oʻzgartirmaguncha, boshqa osiyolik boʻlmagan elchilarga hatto Sin poytaxtiga yaqinlashishga ham ruxsat berilmadi.

Manbalar

=== Adabiyotlar ===; Birlamchi manbalar 

• van Braam Houckgeest, Andreas Everardus. (1798). An authentic account of the embassy of the Dutch East-India Company, to the court of the emperor of China, in the years 1794 and 1795. London. Vol. I. (Wayback Machine saytida 2009-02-15 sanasida arxivlangan) Digitized by University of Hong Kong Libraries, Digital Initiatives, "China Through Western Eyes."
• de Guignes, Chrétien-Louis-Joseph (1808). Voyage a Pékin, Manille et l'Ile de France. Paris.
• Robbins, Helen Henrietta Macartney (1908). Our First Ambassador to China: An Account of the Life of George, Earl of Macartney with Extracts from His Letters, and the Narrative of His Experiences in China, as Told by Himself, 1737–1806, from Hitherto Unpublished Correspondence and Documents. (Wayback Machine saytida 2018-10-06 sanasida arxivlangan) London : John Murray. [digitized by University of Hong Kong Libraries, Digital Initiatives, "China Through Western Eyes." ]
• Satow, Ernest (2006). The Diaries of Sir Ernest Satow, British Envoy in Peking (1900–06). New York.

Qoʻshimcha oʻqish uchun

• Bruk, Timoti. Buyuk davlat: Xitoy va dunyo (2020) parchasi, shuningdek, onlayn sharh
• Dmitrishin, Bazil. "Rossiyaning Tinch okeaniga kengayishi, 1580-1700: tarixshunoslik sharhi". Slavyan tadqiqotlari 25 (1980): 1-25. onlayn
• Duyvendak, JJL (1937). "Xitoy sudidagi oxirgi Gollandiya elchixonasi (1794-1795)." Tung Pao, 33:1-137. onlayn
• 9780231153188
• Keevak, Maykl (2017). Xitoydagi elchixonalar: afyun urushlari oldidan diplomatiya va madaniy uchrashuvlar (Palgrave Makmillan).
• Kim, Bongjin. "Zamonaviygacha Sharqiy Osiyo mintaqasi tartibini qayta koʻrib chiqish". Sharqiy Osiyo tadqiqotlari jurnali 2.02 (2002): 67–101.
• Li, Ji-Yang. Xitoyning gegemonligi: Sharqiy Osiyoning toʻrt yuz yillik hukmronligi (Columbia UP, 2016).
• oʻNil, Patrisiya O. (1995). oʻtkazib yuborilgan imkoniyatlar: 18-asr oxirida Xitoyning Angliya va Gollandiya bilan munosabatlari. (Ph.D. dissertatsiyasi, Vashington universiteti).
• Rokxill, Uilyam Vudvil. "Xitoy sudidagi diplomatik missiyalar: Kotow savoli I", American Historical Review, 2#3 (1897), pp. 427–442; "Xitoy sudidagi diplomatik missiyalar: Kotow savoli II", American Historical Review, 2#4 (1897) pp. 627–643.
• Vogel, Ezra F. Xitoy va Yaponiya: Tarixga duch kelish (2019) parchasi
• Westad, Odd Arne. Bezovta imperiya: 1750-yildan beri Xitoy va dunyo (2012) 515 sahifadan parcha
• 9780521432603
• 9781878282873

Havolalar

• Hevia, James L. (1995). Qing Guest Ritual and Macartney Embassy Of 1793. Durham.